کوهستان محیطی چالش‌برانگیز است که دمای پایین، وزش باد شدید و رطوبت بالا می‌توانند خطر سرمازدگی و یخ‌زدگی را افزایش دهند. دو عارضه اصلی که کوهنوردان و طبیعت‌گردان ممکن است با آن روبه‌رو شوند، افت دمای مرکزی بدن (Hypothermia) و یخ‌زدگی موضعی (Frostbite) هستند. تشخیص سریع و اجرای صحیح کمک‌های اولیه می‌تواند از بروز آسیب‌های جدی و حتی مرگ جلوگیری کند. در این مطلب، کمک‌های اولیه در سرمازدگی و یخ‌زدگی در کوهستان را بررسی می‌کنیم.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
مروری کوتاه
پیش از ادامه مطلب بیایید خیلی کوتاه سرما و سرمازگی را مرور کنیم. سرما، باد و رطوبت از عوامل اصلی ایجاد آسیب‌های سرمازدگی محسوب می‌شوند و ترکیب این سه عامل به‌عنوان مثلث سرمازدگی یا مثلث مرگ شناخته می‌شود. قرار گرفتن در معرض شرایط مثلث سرما می‌تواند منجر به بروز عوارضی مانند فرودمایی (Hypothermia)، یخ‌زدگی موضعی (Frostbite) و یا پای سنگر دیده(Trench Foot) شود.
- فرودمایی: کاهش دمای مرکزی بدن که عملکرد اندام‌های حیاتی مانند مغز، قلب، ریه‌ها، کلیه و کبد را مختل می‌کند.
- یخ‌زدگی موضعی: انجماد بافت‌های بدن، به‌ویژه در اندام‌های انتهایی مانند انگشتان دست و پا، بینی و گوش‌ها.
- پای سنگر: آسیب شدید به اعصاب و بافت‌های پا که ناشی از قرارگیری طولانی‌مدت در محیط‌های سرد و مرطوب است.
برای آگاهی بیشتر در مورد هرکدام از این عوارض سرما نظرتان را به این مرور این مطالب جلب می‌کنم.
- مثلث سرمازدگی در کوهنوردی: شناخت، پیشگیری و راهکارها
- هیپوترمی یا افت دمای مرکزی بدن در کوهنوردی: شناخت، پیشگیری و درمان
- یخ‌زدگی موضعی در کوهنوردی: شناخت، پیشگیری و درمان
- فرودمایی و یخ‌زدگی در کوهنوردی: تفاوت‌ها، شباهت‌ها
تصور کنید٫ در حین یک پیمایش تمرینی برای آماده‌سازی صعود زمستانی، ناگهان با فردی روبه‌رو می‌شوید که به‌شدت دچار لرزش شده، دستانش سرد و بی‌حس است و به‌طور نامفهومی صحبت می‌کند. آیا شما احتمال سرمازدگی را در او می‌دهید.
شما میدانید ممکن است او گرفتار یکی از دو عارضه اصلی که کوهنوردان و طبیعت‌گردان ممکن است با آن روبه‌رو شوند، یعنی یا گرفتار افت دمای مرکزی بدن (Hypothermia) شده است و یا دچار مراحل اولیه سرمازدگی موضعی (Frostbite) شده است. شما میدانید تشخیص سریع و اجرای صحیح کمک‌های اولیه و می‌تواند از بروز آسیب‌های جدی و حتی مرگ او جلوگیری کند. چه میکنید؟
ارزیابی اولیه مصدوم در کوهستان
پیش از هر اقدامی، وضعیت مصدوم را ارزیابی کنید تا مشخص شود که او دچار افت دمای مرکزی بدن (Hypothermia) یا یخ‌زدگی موضعی (Frostbite) شده است. در برخی موارد، هر دو عارضه به‌طور هم‌زمان رخ می‌دهند. اگر مصدوم هم‌زمان دچار هیپوترمی و یخ‌زدگی باشد، ابتدا باید هیپوترمی درمان شود. این وضعیت معمولاً زمانی رخ می‌دهد که فرد برای مدت طولانی در معرض سرمای شدید، بدون تحرک یا در معرض باد و رطوبت قرار داشته باشد.
شکستن اضلاع مثلث سرمازدگی
سرمازدگی در کوهستان اغلب نتیجه ترکیب باد، رطوبت و کاهش دما است که از آن به‌عنوان “مثلث سرمازدگی” یاد می‌شود. اولین اقدام پیش از کمک‌های اولیه در سرمازدگی و یخ‌زدگی در کوهستان، شکستن اضلاع مثلث سرمازدگی و قطع تأثیر عوامل تشدیدکننده سرما است.
اقدامات اولیه برای ارزیابی
- قدم اول: ابتدا مصـدوم را از باد و برف دور کرده و به محیطی سرپوشیده یا پشت یک مانع طبیعی ببرید.
- در صورتی که محیط سرپوشیده وجود ندارد، از پانچو یا کیسه بیتوته سیمرغ برای ایجاد پوشش موقت و تعویض لباس‌های مرطوب استفاده کنید.
- با توجه داشت اگر فرد ساعت‌ها یا حتی یک شبانه‌روز در معرض سرما بدون سرپناه بوده است، احتمال هیپوترمی بیشتر می‌شود.
- اگر فرد دچار گیجی، کندی حرکات، ناتوانی در تکلم، کاهش هوشیاری یا لرز شدید باشد، احتمال هیپوترمی شدید وجود دارد.
- در صورتی که تشخیص داده‌اید٫ فرد مصدوم به‌طور هم‌زمان دچار یخ‌زدگی عضوی از بدن و یا عارضه هیپوترمی شده است، ابتدا باید هیپوترمی درمان شود، سپس به یخ‌زدگی رسیدگی کرد.
- بی‌حسی، تغییر رنگ به سفید، آبی یا سیاه در انگشتان، بینی، گوش‌ها یا گونه‌ها نشان‌دهنده احتمال یخ‌زدگی موضعی است.
امدادرسانی در شرایط هیپوترمی
هیپوترمی زمانی رخ می‌دهد که دمای مرکزی بدن کاهش می‌یابد و عملکرد اندام‌های حیاتی مختل می‌شود.
مراحل کمک‌های اولیه:
- انتقال فرد به مکان گرم:
- از معرض باد، سرما و رطوبت خارج کنید.
- از کیسه خواب، پتو یا پوشاک گرم برای حفظ دمای بدن استفاده کنید.
- گرم کردن تدریجی بدن:
- بدن را با روش‌های غیرمستقیم مانند قرار دادن فرد در کنار یک فرد گرم، گرم کنید.
- از تماس مستقیم با بخاری یا شعله آتش خودداری کنید.
- تأمین انرژی و مایعات گرم:
- نوشیدنی‌های گرم (بدون کافئین و الکل) بدهید تا تولید گرمای داخلی افزایش یابد.
- کنترل علائم حیاتی:
- ضربان قلب و تنفس را بررسی کنید.
- در صورت کاهش شدید علائم حیاتی، اقدامات احیا انجام دهید.
امدادرسانی در شرایط یخ‌زدگی موضعی
یخ‌زدگی موضعی زمانی رخ می‌دهد که بخش‌هایی از بدن مانند انگشتان دست، پا، بینی و گوش‌ها دچار انجماد شوند.
مراحل کمک‌های اولیه:
- بررسی شدت یخ‌زدگی:
-
- درجه یک: پوست بی‌حس شده و سفید یا زرد رنگ می‌شود.
- درجه دو: تاول‌های پر از مایع ایجاد می‌شود.
- درجه سه و چهار: بافت‌ها سیاه شده و دچار نکروز می‌شوند.
- گرم کردن تدریجی عضو یخ‌زده:
- اندام آسیب‌دیده را در آب گرم (۳۷ تا ۴۰ درجه سانتی‌گراد) قرار دهید تا زمانی که پوست نرم شود.
- برای جلوگیری از آسیب بیشتر، از ماساژ دادن، مالش یا ضربه زدن به عضو یخ‌زده خودداری کنید.
- محافظت از عضو یخ‌زده:
- پس از گرم شدن، عضو را با پانسمان استریل و خشک بپوشانید.
- برای جلوگیری از چسبیدن انگشتان یخ‌زده به یکدیگر، گاز استریل را بین آن‌ها قرار دهید.
- راه رفتن روی پای یخ‌زده ممنوع است.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
پیشنهاد می‌شود در هر صورت، مصدوم به پزشک یا مراکز درمانی مراجعه کند. اما در شرایط زیر مراجعه فوری ضروری است:
- کاهش هوشیاری، تنفس نامنظم یا ضربان قلب بسیار ضعیف
- سیاه شدن عضو یخ‌زده یا وجود تاول‌های خونی
- بازگشت علائم هیپوترمی پس از گرم شدن
- نشانه‌های عفونت در عضو یخ‌زده (ترشح چرکی، قرمزی شدید، بوی نامطبوع)
مقایسه فرودمایی و یخ‌زدگی موضعی
| ویژگی | فرودمایی (Hypothermia) | یخ‌زدگی موضعی (Frostbite) |
|---|---|---|
| نوع آسیب | کاهش دمای مرکزی بدن | انجماد بافت‌های بدن |
| نواحی تحت تأثیر | کل بدن، به‌ویژه اندام‌های حیاتی | اندام‌های انتهایی مانند انگشتان دست و پا، بینی و گوش‌ها |
| عامل اصلی | از دست دادن تدریجی گرمای بدن | تماس طولانی با سرما و انجماد بافت‌ها |
| علائم اولیه | لرز شدید، خستگی، گیجی، کاهش تمرکز | بی‌حسی، تغییر رنگ پوست (سفید، خاکستری یا آبی)، سوزن‌سوزن شدن |
| علائم پیشرفته | کاهش سطح هوشیاری، تنفس کند، اختلال در عملکرد قلب | تاول‌های پر از مایع، سیاه شدن بافت، نکروز |
| خطرات نهایی | از دست دادن هوشیاری، مرگ | از دست دادن عضو، عفونت شدید |
| اولویت درمانی | گرم کردن تدریجی کل بدن | جلوگیری از یخ‌زدگی مجدد و گرم کردن تدریجی اندام‌ها |
جمع‌بندی
سرمازدگی و یخ‌زدگی موضعی در کوهستان از خطرات جدی محسوب می‌شوند و در صورت امدادرسانی نادرست، می‌توانند باعث نارسایی ارگان‌های حیاتی یا از دست دادن عضو آسیب‌دیده شوند. اگر فرد دچار هر دو عارضه باشد، ابتدا باید هیپوترمی درمان شود. مهم‌ترین اقدامات گرم کردن تدریجی، جلوگیری از عفونت، و انتقال فرد به محیطی گرم و خشک است. کوهنوردان باید همواره تجهیزات مناسب و دانش کافی درباره‌ی کمک‌های اولیه داشته باشند تا در شرایط اضطراری بتوانند جان خود و همراهانشان را نجات دهند.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
- کمک‌های اولیه در سرمازدگی و یخ‌زدگی در کوهستان
- کمک‌های اولیه در هیپوترمی و یخ‌زدگی
