مطلب “آناتومی یخچال طبیعی کوهستانی” (مطلب پیش رو) ادامه مقاله یخچالهای طبیعی کوهستان است که در آن به تعریف و بررسی یخچالهای طبیعی کوهستانی پرداخته‌ام و در ان خواندیم که یخچالهای طبیعی را میتوان بر اساس مؤلفه‌های گوناگونی تقسیم‌بندی کرد. این تقسیم‌بندی‌ها میتوانند بر اساس محل تشکیل، ویژگیهای جغرافیایی، مورفولوژی، حرکت، ویژگیهای حرارتی و دوران تشکیل باشند.
همچنین خواندیم که در یکی از تقسیم بندی ها به یخچالهای کوهستانی (Mountain Glaciers) و یخچالهای قطبی (Polar Glaciers): تقسیم میشوند و متوجه شدیم که یخچالهای طبیعی و یخچال های کوهستانی دارای ویژگیهای مشترک و منحصر به‌فردی هستند و به مناطق و بخشهای گوناگونی تعریف میشوند. در ادامه، چندین نوع از این عوارض را که ویژه یخچالهای کوهستانی (Mountain Glaciers) هستند را بررسی می‌کنیم و با نام آنها آشنا میشویم.
منطقه تغذیه (Accumulation Zone): منطقه تغذیه بخشی از یخچال طبیعی است که در آن میزان انباشت برف و یخ بیشتر از میزان آب شدن و تبخیر آنها است. این منطقه نقش مهمی در رشد و پایداری یخچال دارد و معمولاً در بالاترین ارتفاعات یخچال قرار دارد. منطقه تغذیه منبع اصلی تامین یخ برای یخچال است و بدون آن، یخچال نمی‌تواند به رشد و حرکت خود ادامه دهد. منطقه تغذیه تحت تأثیر تغییرات اقلیمی قرار دارد. افزایش دما و کاهش بارش برف میتواند باعث کاهش انباشت در این منطقه و در نتیجه کاهش رشد و حرکت یخچال شود. سیرک های یخچالی بخش مهم و اصلی از این منطقه هستند.
منطقه جریان (Flow Zone): این منطقه‌ای است که در آن یخ از منطقه تغذیه به سمت مناطق پایین‌تر حرکت می‌کند. ویژگی‌ها: به دلیل فشار و وزن خود، یخ در این منطقه به سمت پایین حرکت می‌کند و باعث ایجاد ترک‌ها و شکستگی‌ها در سطح یخ میشود.
خط تعادل (Equilibrium line): بخشی از یخچال طبیعی است که در آن میزان انباشت برف و یخ با میزان آب شدن و تبخیر آنها برابر است. این منطقه نقش مهمی در پایداری یخچال دارد و معمولاً در حد واسط بین منطقه تغذیه (Accumulation Zone) و منطقه آب شدن (Ablation Zone) قرار دارد. هر چه این خط بالاتر برود ان یخچال نیز در معرض خطر است.
منطقه فرسایش (Ablation Zone): این منطقه قسمت پایین‌دست زبانه یخچال است که در آن یخ و برف به دلایل مختلف از بین می‌روند و این فرآیندها باعث تغییرات قابل توجهی در ساختار و پویایی یخچال میشوند. این منطقه نقش مهمی در چرخه حیات یخچال طبیعی دارد و شامل فرایندهای مختلفی مانند ذوب شدن، تبخیر (sublimation)، تکه تکه شدن (calving)، و جریان آب حاصل از ذوب شدن یخ است که باعث فرسایش و تغییر شکل یخچال میشود. پس از این منطقه مورنهای انتهای یخچال و رودخانه ها شکل و سرازیر میشوند.
دره یخچالی (Glacial Valley): دره‌های یخچالی به دره های که توسط فرسایش و جابجایی سنگ‌ها توسط یخچالها شکل گرفته‌اند گفته میشود، معمولاً شکل U دارند، در حالی که دره‌های رودخانه‌ای به شکل V هستند.
سیرک (Cirques): به میدانها و برفچالهای مرتفع که اغلب منبع تغذیه یخچالهای کوهستانی هستند٫ جایی که برف های باریده و بهمن های ریخته شده در آن انباشته شده و فشرده میشوند و هنگامی که حجم آن زیاد شود٫ به آهستگی جاری شده و یخچالهای طبیعی متصل را تغذیه میکنند. آنها معمولاً در مناطق بالایی کوه‌ها و در ارتفاعات بالا یافت میشوند. همچنین در مناطقی که یخچالهای طبیعی سابقاً وجود داشته‌اند هم میتوان این میدانهای تغذیه یخچالی را به شکل انفی تئاتر عظیمی مشاهده کرد.
از ویژگیهای اصلی سیرکلها میتوان به شکل کاسه‌ای مدور شبیه آمفی تئاتر با دیواره‌های شیب‌دار و کف صاف و یا کمی محدب اشاره کرد. سیرکلها نقش مهمی در شکل‌دهی مناظر کوهستانی دارند و همچنین میتوانند نشانه‌ای از وجود یخچالهای طبیعی در گذشته باشند.
یخشار (Icefalls): به قسمتی از یخچال گفته میشود که به علت قرار گرفتن بر روی شیب زیاد، فرصت پیروی از حرکت آهسته یخچال را نداشته و بنابراین با سرعت بیشتری به حرکت درمی‌آید. این حرکت با سرعت بیشتر باعث ایجاد شکافهای عرضی و طولی میشود و اگر تعداد شکاف‌ها زیاد و نامنظم باشند، یخشار ایجاد میشود. در صورتی که حجم یخ و سرعت آن زیاد باشد، امکان تشکیل برج یخی نیز وجود خواهد داشت. به دلیل خطرات فراوان، عبور از یخشارها، برجهای یخی و شکافهای یخچالی با خطرپذیری بالایی همراه است.
همچنین به جریان آب یا آبشاری که به دلیل سرما یخ زده است، آبشار یخی گفته میشود و اغلب برای یخ‌نوردی مناسب هستند. این نوع آبشارهای یخ‌زده میتوانند به‌طور طبیعی و یا مصنوعی ایجاد شده باشند.
برج یخی / سراک‌ها (Seracs): سراق ها بلوک‌های بزرگ یخی شبیه به برج هستند که در نقاطی از یخچال شکل می‌گیرند که شیب جریان یخچال شدید میشود و یا جریان یخ تغییر مسیر می‌دهد یا سرعت آن افزایش می‌یابد. سراک‌ها میتوانند به دلیل حرکت یخچال و یا گرمای محیط به ناگه فروریزند. برجهای یخی به عنوان موانع مهم در مسیر صعود به یخچالها و حرکت در محیط‌های یخی شناخته شوند و باید با احتیاط بالایی از آنها عبور کرد.
تونل‌های یخی (Ice Tunnels): این تونل‌ها ممکن است به صورت عمودی یا افقی درون یخچال شکل گیرند و به عنوان مسیرهای طبیعی برای جریان آب یخ و ذوب شده عمل کنند. این تونل‌ها عموماً در نقاطی از یخچال که دما بالاتر است تشکیل میشوند و ممکن است در طی سال‌ها شکل و ابعاد آنها دستخوش تغییراتی شود.
شکاف یخچال (Crevasse): شکاف یخچال، یک درز یا شکاف عمودی در سطح یخچال طبیعی است که به دلیل حرکت دینامیکی و تنش‌های داخلی یخ ایجاد میشود. این شکاف‌ها معمولاً زمانی پدید می‌آیند که یخچال به دلیل شیب زمین یا تغییرات در توپوگرافی تحت فشار قرار می‌گیرد. شکافهای یخچال میتوانند چندین متر عرض و عمق داشته باشند و اغلب در مسیرهای کوهنوردی و عبور از یخچالها خطرات جدی را ایجاد میکنند. شناخت این شکاف‌ها و احتیاط هنگام حرکت در نزدیکی آنها برای ایمنی ضروری است. شکاف‌ها میتوانند در سطح یخچال به صورت طولی یا عرضی شکل بگیرند.
یخچاک / برگشروند (Bergschrund): این نوع شکاف یا درز انقطاع، معمولاً در مرز بین یخ ساکن و یخ در حال حرکت یا بین سطح کوه و حجم یخچال ایجاد میشود. شکافهای درز انقطاع یا برگشروند معمولاً در اواخر تابستان و اوایل پاییز عمیق‌تر و واضح‌تر دیده میشوند. این شکاف‌ها میتوانند بسیار خطرناک باشند و نیاز به مهارت و احتیاط بالایی در هنگام عبور از آنها دارند.
آبگذرها (Moulins): این شیارها و چاله‌های سطحی و عمیق در سطح یخچال شکل می‌گیرند و آب ذوب شده از بالای یخچال را به عمق آن جاری میکنند. آبگذرها میتوانند سطحی یا عمیق باشند. منجر به ذوب شدن سریع‌تر یخ در داخل یخچال و تشکیل رودخانه‌های یخی در داخل آن شوند.
تالاب‌های یخی (Ice Ponds): این تالابها در نواحی پایین‌تر یخچال و در نقاطی که یخ در حال ذوب شدن است تشکیل میشود، آب ذوب شده در این تالابها جمع شده و میتواند منبع آب برای جریان‌های آبی در کوهستان باشد. تالابها میتوانند در سطح و یا در عمق یخچالها شکل بگیرند. یک طالاب گاهی میتواند بر اثر عوامل مختلف در عمق یخچال و در پشت سدی یخی طبیعی نهفته بماند. شکست این سد و جاری شدن سیلاب یکی از خطرات ان محسوب میشود. نمونه ان شکست سد یخی در یکی از یخچالهای دولومیتی در سال ۲۰۲۳ که تعدادی کشته نیز گرفت.
پل یخی (Ice Bridge): گاهی بر اثر بارش برف تازه، دهانه شکاف‌ها از حجمی از برف و یخ پوشیده میشود و یا بر اثر عوارض طبیعی زیر سطح یخ، شکافی ایجاد میشود که از دید رس خارج است. اگر این سطح از یخ از استحکام کافی برخوردار باشد و مانند یک پل عمل کند، پدیده‌ای زیبا و کاربردی ایجاد میشود که میتواند برای کوهنوردان و محققان مسیرهای مفیدی فراهم کند. اما اگر این پل‌های یخی ناپایدار و شکننده باشند، تبدیل به تله یخی میشوند که بسیار خطرناک و آزاردهنده خواهند بود.
پل‌های یخی در صورت ناپایداری میتوانند به طور ناگهانی فرو بریزند و باعث سقوط افراد به داخل شکافهای عمیق یخچال شوند. از این رو، شناسایی و بررسی دقیق این پل‌ها قبل از عبور از روی آنها ضروری است. کوهنوردان باید از تجهیزات ایمنی مناسب مانند طناب و کارابین استفاده کنند و با تکنیک‌های عبور ایمن از یخچالها آشنا باشند تا از وقوع حوادث احتمالی جلوگیری کنند. شناسایی تله یا پل یخی و شکافهای یخچالی و نجات از آنها از اموزشهای اصولی کوهنوردی است.
توضیح: در زمین‌شناسی و یخچال‌شناسی، “drift” و “moraine” دو اصطلاح مهم هستند که به رسوبات و ساختارهای ایجاد شده توسط یخچالهای طبیعی اشاره دارند، اما آنها با هم تفاوت‌هایی کوچکی دارند. در بین کوهنوردان عموما به هردوی آنها مورن یا یخرفت گفته میشود.
یخرفت/ مورن (Moraine): به تمام مواد تخریبی که به وسیله یخچالها حمل و انباشته میشوند، یخرفت گفته میشود. یخرفت‌ها معمولاً به شکل پشته‌ای از تیل‌ها (ترکیبی از سنگ‌های بزرگ و کوچک، قلوه‌سنگ، شن، ماسه و رس) مشاهده میشوند. قدرت حمل مواد توسط یخچالها بسیار بالا است و میتوانند سنگ‌های بسیار بزرگی را از کف و دو طرف بستر خود جدا کرده و گاهی تا مسافت‌های طولانی، البته در طی زمانی طولانی، حمل کنند. از طرف دیگر، حمل قطعات سنگی توسط یخچالها باعث ساییدگی کف و بستر و فرم دهی آنها میشود.
مورن‌ها بر حسب موقعیت و محل خود در یخچالها به چهار دسته تقسیم میشوند:
۱. مورنهای کناری: سنگ‌هایی که از دیواره‌های جانبی جدا شده و در کناره‌های یخچال جمع میشوند.
۲. مورنهای میانی: با به هم پیوستن دو یخچال، مورنهای کناری آنها در هم می‌آمیزند و مورن میانی را پدید می‌آورند.
۳. مورنهای پایانی: در محلی که یخچالها به انتها می‌رسند، تشکیل میشوند.
۴. مورنهای زیرین: سنگ‌هایی که از کف دره‌ها توسط یخچال کنده شده و در زیر یخچالها به حرکت درمی‌آیند.
یخرفت‌ها از نظر مواد تشکیل‌دهنده و اندازه کاملاً با یکدیگر متفاوت هستند. در مناطقی در اروپای شمالی، اروپای مرکزی و ایالات متحده، قطعه سنگ‌های گرد و بزرگی موسوم به یخرفت‌های سرگردان یافت شده است. اندازه و گاه جنس این سنگ‌ها با سنگ‌هایی که زمین آن محل را تشکیل می‌دهند متفاوت است. زمین‌شناسان بر این باورند که هزاران سال پیش در عصر یخبندان، یخچال‌هایی که به دشت‌ها سرازیر شدند این سنگ‌ها را به مکان‌های فعلی آورده‌اند.
رسوبات یخرفتی (Drift): به تمام رسوباتی اطلاق میشود که توسط یخچالها، دریاچه‌ها، اقیانوس‌ها و رودخانه‌ها رسوب کرده‌اند. این رسوبات به دو دسته لایه‌دار و بی‌لایه تقسیم میشوند. بی‌لایه‌ها، که معروف به تیل (Till) هستند و به دلیل ساییدگی در حین حمل توسط یخچال صیقلی میشوند.
رسوبات یخرفتی بی‌لایه (Till): تیل‌ها رسوبات بی‌لایه‌ای هستند که به‌طور مستقیم توسط یخچالها به جا گذاشته میشوند. این رسوبات اغلب از مخلوطی از قطعات سنگ با اندازه‌های مختلف، از سنگ‌های بزرگ چند تنی تا دانه‌های کوچک رس، تشکیل شده‌اند. به علت ساییدگی ناشی از حمل توسط یخچالها، این قطعات سنگ صیقلی میشوند.
تخته‌سنگ یخچالی (Glacial Boulder): تخته‌سنگ‌های بزرگ که توسط یخچالهای طبیعی جابه‌جا و رسوب کرده‌اند، غالباً به عنوان “erratics” شناخته شده و میتوانند کیلومترها از منبع اصلی خود دور باشند.
زبانه یخچال (Glacier Tongue): بخش پائین دست و بخش پیشروی یخچال که به سمت پایین کوه کشیده میشود و به دلیل انکه به صورت یک زبان یخی بلند و باریک و گاهی پهن دیده میشود زبانه یخچال مینامند.
پایین یخچال (Terminus or Snout): انتهایی‌ترین بخش یخچال که در پایین‌ترین نقطه زبانه یخچال قرار دارد. این قسمت جایی است که یخچال تمام میشود و یخ عملا شروع به ذوب شدن و ملاشی شدم می‌کند و آب ذوب شده از آن جاری میشود.
اینها تنها برخی از ویژگی‌ها و عناصری هستند که در یخچالهای طبیعی کوهستان دیده میشوند. قابل توجه است که بدانیم هر یخچال طبیعی دارای ویژگی‌ها و شکل‌های منحصر به فرد خود است که به طبیعت و شرایط محلی آنبستگی دارد.
بخشی از این مطلب و تصاویر آن از سایت مرکز تحقیقات یخچالی سوئیس و ارشیو و تجربیات شخصی و مطالب و کتابهای گوناگون است.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
