کوه دماوند با ارتفاع ۵۶۰۹ متر، بلندترین قله ایران و یکی از برجسته‌ترین نمادهای طبیعی کشور محسوب می‌شود. این کوه عظیم و آتشفشانی دارای یخچالها و برفچالهای متعددی است که در دامنه‌های آن پراکنده شده‌اند. یخچالهای دماوند با ویژگیهای خاص خود، جذابیت و زیبایی خاصی به این نماد ملی اعطا کرده اند که در کاز این زیبایی خاص و جذاب چالش‌های نیز برای کوهنوردان به همراه دارند.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
یخچال های ایران
در کتاب یخچالهای طبیعی (نوشته دکتر سعید مرید و مهندس حمیده حسنی صفا) عنوان شده در تقسیم‌بندی انواع یخچالها، یخچالهای طبیعی موجود در ایران از نوع کوهستانی هستند. موقعیت جغرافیایی کشور ایران و شرایط اقلیمی آن موجب شده که ایران تنها دارای یخچالهای کوهستانی باشد.
معمولا پس از پایان فصل زمستان و آغاز بهار، برف‌ها به سرعت آب می‌شوند و تا اواخر اردیبهشت ماه، چهره کوهستان‌های کشور از برف پاک می‌گردد و برفچالها باقی می‌مانند. که عمر بیشتر برفچالها نیز معمولا در تیرماه به پایان می‌رسد و فقط یخچالهای دائمی باقی می‌مانند. در بین یخچالهای کوهستانی موجود در ایران یخچال طبیعی واقع در زردکوه بیشترین حجم را داراست.
مهمترین یخچالهای ایران در شش منطقه کوهستانی دماوند، تخت سلیمان، سیلان، اشتران‌کوه، زردکوه و منطقه دنا پراکنده شده‌اند. که در مطلب دیگری با عنوان مهمترین یخچالهای ایران به آنها پرداخته ام. در این مطلب اما بصورت کلی و خلاصه به یخچالهای اصلی بلندترین کوه و قله میهنمان میپردازم.
مهمترین یخچالهای دماوند
حرارت پائین و ریزش برف زیاد سالانه در این منطقه به لحاظ گرمای زیاد ناشی از فعالیتهای آتشفشانی و همچنین شیب زیاد مخروط دماوند و نبود شرایط مناسب برای تشکیل سیرک یخچالی, در این منطقه یخچالهای کوهستانی قابل ملاحظه ای شبیه آنچه در سایر مناطق کوهستانی ایران وجود دارد (مانند علم کوه و سبلان) دیده نمی شود. البته در اطراف قله دماوند برفچالهای نسبتا بزرگ و یخچالهای کوهستانی کوچک و چهار یخچال (در جبهه شمالی) با شیب بسیار تند که از نوع معلق به شمار می روند وجود دارد. همچنین دره یخار ( در جبهه شمال شرقی) نمونه بارزی از این نوع یخچالها است. (محمدجعفر یاحقی، ۱۹۶)
به طور کلی یخچالهای طبیعی اطراف قله دماوند را می توان به دو دسته تقسیم بندی نمود: (مقیم, ۱۳۸۷,ص۱۸)
الف- یخچال های شمالی و شمال شرقی اطراف قله دماوند
– یخچال سیوله (جبهه شمالی)
– یخچال دوبی سل (جبهه شمالی)
– یخچال اسپله (جبهه شمالی)
– یخچال عروسکها (جبهه شمالی)
– یخچال خورتاب سر (جبهه شمالی)
– یخچال یخار (شمال شرقی)
ب- یخچالهای پراکنده و برفچالهای اطراف دماوند:
– یخچال وزمین چال (شرقی)
– یخچال سرداغ (بین یالهای غربی و جنوب شمال غربی)
– یخچال غربی (بین یالهای شمال جنوب غربی و غربی)
– یخچال کافر دره (بین یالهای جنوبی و جنوب شرقی)
– یخچال آسپرین سر (بین یالهای جنوبی و جنوب جنوب غربی)
در ادامه تعدادی از مشهورترین یخچالهای دماوند را بررسی میکنیم.
یخچال یخار
یخچال یخار بزرگترین یخچال دماوند است که بر روی یال شرقی دماوند قرار گرفته است. این یخچال از زیر بام برفی در زیر قله دماوند شروع شده و تا ارتفاع تقریبی ۴۰۰۰ متر امتداد پیدا می‌کند و با مساحت تقریبی ۲ کیلومتر مربع بزرگترین یخچال دماوند به شمار می‌رود. به دلیل ریزش زیاد سنگ در فصول گرم سال و خطر وقوع بهمن در فصول بهار و زمستان، صعود از این یخچال بسیار خطرناک است. کوهنوردانی که قصد صعود این یخچال را در فصول گرم دارند، صعود خود را از نیمه شب شروع می‌کنند زیرا پایداری سنگ‌ها قبل از تابش نور خورشید بیشتر است.
– موقعیت: یال شرقی دماوند
– ارتفاع: از زیر بام برفی در زیر قله دماوند تا ارتفاع تقریبی ۴۰۰۰ متر
– مساحت: تقریبی ۲ کیلومتر مربع
ویژگی‌ها: یخچال یخار بزرگترین یخچال دماوند است. این یخچال به دلیل ریزش زیاد سنگ در فصول گرم و خطر وقوع بهمن در فصول بهار و زمستان، صعودی بسیار خطرناک دارد. کوهنوردانی که قصد صعود این یخچال را دارند، صعود خود را از نیمه شب آغاز می‌کنند تا از پایداری سنگ‌ها قبل از تابش نور خورشید بهره ببرند.
با مقایسه عکس یخچال یخار در دهه ۵۰ با وضعیت فعلی، تغییرات اساسی و کوچک شدن قابل‌توجه آن مشهود است. در عکس‌های قدیمی، دهلیز اصلی یخار به مانند دیواره‌ای یخی عظیم در سمت شمال شرقی بام یخی دیده می‌شده درحالی‌که اکنون بام برفی تقریباً بدون پوشش یخی است. تصاویر شهریورماه حدود ۶۰ سال پیش، شکاف‌های یخی گسترده‌ای را در محل بام کنونی نشان می‌دهد.
یخچال سیوله
یخچال سیوله بلندترین یخچال دماوند و ایران است که در سمت شمال غربی دماوند قرار گرفته است. شیب آن بسیار تند است و از ارتفاع تقریبی ۴۱۰۰ متری تا قله امتداد می یابد . در تابستان ریزش سنگ بر روی آن بسیار زیاد می باشد. سیوله دارای پیشانی های یخی از نوع آبی رنگ و سبز در ارتفاع ۵۲۰۰ متری می باشد . سطح آن دارای خلل و فرج زیاد است و بواسطه وجود طوفان های مداوم قله ،که مقادیر زیادی از خاک های آتشفشانی را بر سطح یخچال می باشند سیاه رنگ به نظر می رسند. و دارای مساحت تقریبی ۱٫۲ کیلومتر مربع می‌باشد. سیوله در اصل به معنی سیلاب سیاه می‌باشد. یخچال سیوله از دو تکه نسبتاً مجزا تشکیل یافته و به صورت بسیار عریضی حد فواصل یال پرشیب شمال و شمال غربی دماوند تا یال شمالی قله را فرا گرفته است .
– موقعیت: سمت شمال غربی دماوند
– ارتفاع: از ارتفاع تقریبی ۴۱۰۰ متری تا قله امتداد می یابد
– مساحت: تقریبی ۱.۲ کیلومتر مربع
– ویژگی‌ها: بلندترین یخچال دماوند و ایران، نام سیوله به معنی سیلاب سیاه است.
یخچال دوبی سل
یخچال دوبی سل: در سمت شمالی دماوند واقع شده و دارای مساحت تقریبی ۰٫۷ کیلومتر مربع می‌باشد. نام این یخچال ترکیبی از واژه‌های دیو و سل به معنی آبشار دیو بوده است که در اثر مرور زمان از دیوسل به دوبی سل تغییر پیدا کرده است.
– موقعیت: سمت شمالی دماوند
– مساحت: حدود ۰.۷ کیلومتر مربع
– ویژگی‌ها: نام این یخچال ترکیبی از واژه‌های دیو و سل به معنی آبشار دیو بوده که به دوبی سل تغییر پیدا کرده است.
یخچال دوبی سل : به صورت نوار کم عرض تری نسبت به سیوله از ارتفاع تقریبی ۴۰۰۰ متری به صورت زبانه ای بلند تا قله امتداد دارد . شیب آن بسیار تند است وبر روی آن ریزش های مداوم سنگ جریان دارد
یخچالهای عروسکها
یخچالهای عروسکها: این یخچالها به صورت پراکنده و در سمت شمالی و شمال شرقی دماوند و از ارتفاع ۴۵۰۰ متر به بالا حد فواصل یال های شمال شمال شرقی تا یال شمال شرقی قله در جناح شمالی آن ودر میان یال های ویالچه های این بخش از کوه دیده می‌شوند. به دلیل تشکیل اشکالی شبیه مخروط در سطح این یخچالها که ارتفاع آنها تا ۸۰ سانتیمتر نیز می‌رسد، این یخچالها به نام عروسکها شناخته می‌شوند. وزش باد، تصعید در سطح برف، شدت و زاویه تابش آفتاب و … از عواملی هستند که در تشکیل این آدمک‌های برفی نقش دارند.
دامنه این یخچال محدود است و شامل ۸نقطه یخچالی کوچک و بزگ می باشد که طول هر یک از آنها به طورتقریبی به ۴۰۰تا ۵۰۰متر می رسد.
– موقعیت: سمت شمالی و شمال شرقی دماوند
– ارتفاع: از ۴۵۰۰ متر به بالا
– ویژگی‌ها: این یخچالها به دلیل تشکیل اشکالی شبیه مخروط، به نام عروسکها شناخته می‌شوند. این آدمک‌های برفی به دلیل وزش باد، تصعید در سطح برف، شدت و زاویه تابش آفتاب و … تشکیل می‌شوند.
یخچال شمال غربی
یخچال شمال غربی در سمت یال سرداغ که قسمت سایه‌دار کوه دماوند می‌باشد تشکیل شده است و به دلیل اینکه از کمترین زمان تابش نور خورشید برخوردار است، نسبت به یخچالهای دیگر دماوند ریزش سنگ کمتری دارد. این یخچال بزگ شامل دو محیط یخچالی مجزاست که توسط یال های سرداغ تفکیک می شوند . شیب آن در قسمت های ابتدایی متوسط و در بلا تند و یخی است . یخچال شمال غربی نسبت به دیگر یخچال های دماوند از ریزش سنگ کمتری برخوردار است و به همین علت در تابستان ها از شفافیت بیشتری بر خوردار است . یخچال شمال غربی به طور تقریبی از ارتفاع ۴۳۰۰ متری تا قله امتداد می یابد . یال مرکزی شمال غربی دماوند در ارتفاع ۵۳۰۰ متری به داخل این یخچال فرو می رود.
– موقعیت: یال سرداغ، قسمت سایه‌دار دماوند
– ارتفاع: از ارتفاع تغریبی ۴۳۰۰ متر به بالا
– ویژگی‌ها: به دلیل کمترین زمان تابش نور خورشید، نسبت به یخچالهای دیگر دماوند ریزش سنگ کمتری دارد.
یخچال غربی (سیمرغ)
یخچال غربی (سیمرغ) در سمت جبهه غربی دماوند قرار دارد از نزدیکی قله شروع شده و تا ارتفاع تقریبی ۴۵۰۰ متر در بالای پناهگاه سیمرغ ادامه می‌یابد.
یخچال غربی: این یخچال ها به صورت های پراکنده از کوچک تا بزرگ و موازی در جناح های مختلف یال غربی دماوند به چشم میخورند که بزرگترین آنها در شمال پناهگاه سیمرغ از ارتفاع ۴۳۰۰ متر تا نزدکی قله در درهای تنگ و پر شیب با کمترین ریزش سنگ دیده می شود و دو یخچال (برفچال باقیمانده ) کوچکتر آن در کنار یکدیگر در ارتفاع ۴۵۰۰تا ۵۰۰۰ متر در نزدیکی یال شمال جنوب غربی تشکیل شده است
– موقعیت: جبهه غربی دماوند
– ارتفاع: از نزدیکی قله تا ارتفاع تقریبی ۴۵۰۰ متر در بالای پناهگاه سیمرغ
– ویژگی‌ها: یکی از یخچالهای بزرگ و مهم دماوند.
یخچال خورتاب سر
یخچال خورتاب سر: این یخچال با مساحت ۰٫۵ کیلومتر مربع، محیط ۳.۶ کیلومتر، طول حداکثر ۱.۷ کیلومتر، عرض متوسط ۳۰۰ متر مربع بین شمال و شرق قله، ودر ارتفاع حدودی بین ۳۸۰۰ متر و ۴۸۰۰ متر از سطح دریا واقع شده است.
– موقعیت: بین شمال و شرق قله
– ارتفاع: بین ۴۸۰۰ متر تا ۳۸۰۰ متر
– مساحت: ۰.۵ کیلومتر مربع
– ویژگی‌ها: یخچالی با مساحت متوسط که در ارتفاعات بالای دماوند قرار دارد.
یخچال جنوب شرقی: این یخچال از جمله پر شیب ترین ،طولانی ترین و کم عرض ترین یخچال های دماوند است که از ارتفاع تقریبی ۴۵۰۰ متری تا قله امتداد می یابد. عرض آن به طور متوسط بین ۲۰۰تا ۳۰۰ متر و سطح آن براثر ریزش های سنگ سیاه رنگ به نظر می رسد . این یخچال در دره های تنگ و ریزشی حد فواصل یال جنوب شرقی تا یال جنوب جنوب شرقی قله قرار دارد.
دیگر برفچالهای اطراف دماوند
با توجه به ارتفاع خط برف در اطراف قله دماوند، که حدودا در ارتفاع ۴۵۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد، بیشک بالاتر از این ارتفاع برفچال قرار دارد. همچنین نواحی دیگر از قبیل دره ها و برخی از شیبها (از ارتفاع ۴۵۰۰ متر به بالا) دارای برفچال یا یخچالهای کوچک می باشند.
مهمترین این برفچالها یا یخچالها عبارتند از: یخچال وزمین چال (شرقی)٫ یخچال سرداغ (بین یالهای غربی و جنوب شمال غربی)٫ یخچال غربی (بین یالهای شمال جنوب غربی و غربی)٫ یخچال کافر دره (بین یالهای جنوبی و جنوب شرقی)٫ یخچال آسپرین سر ( بین یالهای جنوبی و جنوب جنوب غربی)
ویژگیهای یخچالهای دماوند
با وجود وسعت نسبتا زیاد منطقه دماوند و ریزش زیاد برف در این منطقه، به دلیل شیب زیاد مخروط دماوند، گرمای نسبی هوا و نبود شرایط مناسب برای تشکیل سیرک یخچالی، یخچالهای این منطقه بیشتر به برفچالها شباهت دارند. به دلیل شیب بسیار تند این یخچالها، شکاف‌های عمیقی در آنها وجود ندارد.
اهمیت یخچالهای دماوند
یخچالهای دماوند نقش حیاتی در تامین منابع آبی منطقه دارند. این یخچالها به عنوان مخازن طبیعی آب، در فصل‌های گرم سال با ذوب شدن، منابع آب شیرین را تامین می‌کنند. همچنین، این یخچالها به دلیل ویژگیهای طبیعی و چالش‌های فنی، جاذبه‌های برجسته‌ای برای کوهنوردان و علاقه‌مندان به طبیعت محسوب می‌شوند.
چالش‌های پیمایش یخچالهای دماوند
پیمایش یخچالهای دماوند نیازمند تجربه، تجهیزات مناسب و دانش کافی از شرایط جوی و زمینی است. ریزش سنگ، شکاف‌های پنهان، و خطر بهمن از جمله چالش‌های اصلی در پیمایش این یخچالها محسوب می‌شوند. همچنین، تغییرات سریع آب و هوایی می‌تواند شرایط را بسیار خطرناک کند.
در مجموع، یخچالهای کوه دماوند با زیبایی‌های طبیعی و چالش‌های فنی خود، بخشی مهم از میراث طبیعی ایران محسوب می‌شوند و نیازمند حفاظت و مدیریت مناسب هستند تا همواره برای نسل‌های آینده به عنوان گنجینه‌ای طبیعی باقی بمانند.
برای تهیه این مطلب از منابع مختلفی نظیر: کتاب یخچالهای طبیعی (نوشته دکتر سعید مرید و مهندس حمیده حسنی صفا) و وبلاگ کوه قاف بهره برده شده است.
گردآوری: امیر سعید احمدی
