کوهنوردی در محیط‌های سرد و ارتفاعات بالا نیازمند آمادگی جسمانی، تجهیزات مناسب و آگاهی از خطرات احتمالی است. سرما و عوارض ناشی از آن که با عنوان آسیب‌های ناشی از سرما (Cold Injury) شناخته می‌شوند و باعث بروز عوارضی مانند هیپوترمی (Hypothermia) و یخ‌زدگی موضعی (Frostbite) شود. هیپوترمی به کاهش دمای مرکزی بدن اشاره دارد، در حالی که یخ‌زدگی موضعی به انجماد بافت‌های بدن، به‌ویژه در اندام‌های انتهایی مانند انگشتان دست و پا، بینی و گوش‌ها منجر می‌شود. در برخی شرایط، ممکن است فرد همزمان دچار هر دو عارضه شود که این وضعیت بسیار خطرناک است و نیاز به اقدامات فوری دارد.
این مقاله به بررسی یخ‌زدگی موضعی، تفاوت آن با هیپوترمی، روش‌های پیشگیری، شناخت علائم و راه‌های درمان آن در کوهستان می‌پردازد.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
یخ‌زدگی موضعی (Frostbite) چیست؟
یخ‌زدگی موضعی (Frostbite) نوعی آسیب ناشی از انجماد رگ‌های خونی و بافت‌های اطراف اندام‌های انتهایی بدن مانند انگشتان دست و پا، گوش‌ها و بینی است. این عارضه زمانی رخ میدهد که اندام‌ها در معرض سرمای شدید قرار بگیرند و جریان خون در آن‌ها کاهش یابد. پس از آن و در نتیجه، کریستال‌های یخ درون سلول‌ها شکل می‌گیرند و به بافت‌ها آسیب می‌زنند. در مراحل اولیه، سرما باعث بی‌حسی و تغییر رنگ پوست ناحیه یخ‌زده می‌شود. با ادامه سرما، سلول‌های خونی در رگ‌های کوچک تجمع پیدا کرده و در برخی موارد، انسدادهای دائمی ایجاد می‌کنند. در موارد شدید، عدم درمان به‌موقع می‌تواند به نکروز (مرگ سلولی)، عفونت شدید و حتی قطع عضو منجر شود.
انواع یخ‌زدگی موضعی
یخ‌زدگی موضعی بر اساس شرایط محیطی به دو نوع مرطوب و خشک تقسیم می‌شود و از نظر شدت آسیب، در چهار درجه طبقه‌بندی می‌گردد.
- یخ‌زدگی خشک: معمولاً در دماهای زیر منفی ۱۰ درجه سانتی‌گراد و در هوای خشک رخ میدهد. پوست بی‌حس می‌شود و رنگ آن به سفید یا زرد تغییر می‌کند، اما تاول‌های زیادی ظاهر نمی‌شوند. با وجود ظاهر کمتر آسیب‌دیده، این نوع یخ‌زدگی می‌تواند منجر به نکروز شود.
- یخ‌زدگی مرطوب: در دماهای نزدیک به نقطه انجماد (۰ تا منفی ۵ درجه سانتی‌گراد) و در محیط‌های مرطوب اتفاق می‌افتد. به دلیل رطوبت، یخ‌زدگی سریع‌تر رخ داده و معمولاً با تاول‌های پر از مایع، تورم شدید و خطر بالای عفونت همراه است.
تفاوت یخ‌زدگی موضعی و هیپوترمی
یخ‌زدگی موضعی و هیپوترمی (Hypothermia) هر دو از عوارض جدی سرمای شدید هستند، اما تفاوت‌های مهمی در نحوه بروز و درمان آن‌ها وجود دارد.
- یخ‌زدگی موضعی (Frostbite) نوعی آسیب موضعی است که در اثر انجماد بافت‌های بدن ایجاد می‌شود. اندام‌هایی مانند انگشتان دست و پا، بینی و گوش‌ها بیشتر در معرض خطر هستند. این عارضه معمولاً با بی‌حسی، تغییر رنگ پوست و در موارد شدید، تاول‌های خونی و نکروز همراه است.
- هیپوترمی (Hypothermia) یک وضعیت سیستمیک است که باعث کاهش دمای مرکزی بدن می‌شود و عملکرد اندام‌های حیاتی مانند قلب، مغز و ریه‌ها را مختل می‌کند. برخلاف یخ‌زدگی که فقط بخش‌هایی از بدن را تحت تأثیر قرار میدهد، هیپوترمی کل بدن را درگیر کرده و می‌تواند منجر به بیهوشی و مرگ شود.
نکته: در شرایط سخت کوهستان، مصدومین ممکن است همزمان دچار هر دو عارضه شوند. در چنین مواردی، اولویت امدادرسانی گرم کردن تدریجی بدن، جلوگیری از یخ‌زدگی مجدد و انتقال سریع فرد به محیط گرم و مراکز درمانی است.
مطلب مربوط:
هیپوترمی یا افت دمای مرکزی بدن در کوهنوردی: شناخت، پیشگیری و درمان
درجات سطح یخ‌زدگی موضعی و علائم آن
یخ‌زدگی موضعی بر اساس شدت آسیب به چهار درجه تقسیم می‌شود:
- یخ‌زدگی درجه یک (خفیف): پوست بی‌حس شده و سفید یا مایل به آبی می‌شود. با گرم شدن تدریجی، قرمزی و احساس سوزش ایجاد می‌شود. در این مرحله، اگر درمان به‌موقع انجام شود، آسیب دائمی باقی نمی‌ماند.
- یخ‌زدگی درجه دو: لایه‌های عمیق‌تر پوست آسیب می‌بینند و تاول‌های شفاف ظاهر می‌شوند. پوست بی‌حس شده و احتمال بهبودی کامل کاهش می‌یابد.
- یخ‌زدگی درجه سه: در این مرحله، آسیب به درم (لایه میانی پوست) و بافت‌های زیرین گسترش یافته است. پوست ممکن است سفت و مومی‌شکل شود و تاول‌های خونی ایجاد گردد. احتمال نکروز و نیاز به مداخلات پزشکی جدی بسیار بالاست.
- یخ‌زدگی درجه چهار: شدیدترین نوع یخ‌زدگی که در آن تمام لایه‌های پوست، عضلات، تاندون‌ها و حتی استخوان‌ها دچار آسیب می‌شوند. در این وضعیت، بافت‌ها سیاه شده و نکروز کامل اتفاق می‌افتد که ممکن است نیاز به قطع عضو باشد.
سیستم های تعیین سطح یخ‌زدگی موضعی
دو روش برای تعیین سطح یخ‌زدگی وجود دارد: سیستم سه‌مرحله‌ای و سیستم چهار درجه‌ای. این دو سیستم در دسته‌بندی شدت یخ‌زدگی تفاوت‌هایی دارند، اما مراحل درمان آن‌ها در عمل تفاوت چندانی ندارد.
| سیستم سه‌مرحله‌ای | سیستم چهار درجه‌ای | توضیحات |
|---|---|---|
| فراست‌نپ (Frostnip) | درجه ۱ | سرمازدگی سطحی، بدون تاول، کاملاً برگشت‌پذیر |
| فراست‌بایت سطحی | درجه ۲ | سرمازدگی شدیدتر، ایجاد تاول، معمولاً بدون آسیب دائمی |
| فراست‌بایت عمیق (جزئی) | درجه ۳ | آسیب شدید به پوست و چربی، تاول‌های خونی، احتمال نکروز جزئی |
| فراست‌بایت عمیق (کامل) | درجه ۴ | نکروز کامل، مرگ بافت، معمولاً نیاز به قطع عضو |
عوامل افزایش خطر یخ‌زدگی
یخ‌زدگی موضعی تحت تأثیر عوامل مختلفی رخ میدهد و شدت آن افزایش می‌یابد. مهم‌ترین این عوامل شامل موارد زیر است:
- دمای پایین: با کاهش دما، خطر یخ‌زدگی افزایش می‌یابد. در دماهای زیر منفی ۱۵ درجه سانتی‌گراد، بافت‌های بدن بسیار سریع‌تر دچار انجماد می‌شوند.
- وزش باد: باد با افزایش سرعت دفع گرما از بدن، دمای حس‌شده را کاهش داده و احتمال یخ‌زدگی را بیشتر می‌کند.
- رطوبت و تعریق: لباس‌های خیس یا تعریق بدن، گرما را سریع‌تر از بین می‌برند و خطر یخ‌زدگی را، به‌ویژه در کوه‌پیمایی، افزایش می‌دهند.
- مدت‌زمان قرارگیری در سرما: هرچه فرد مدت بیشتری در معرض سرما باشد، احتمال یخ‌زدگی بیشتر خواهد شد.
- کاهش جریان خون: پوشیدن لباس یا کفش تنگ، خستگی شدید، سوءتغذیه و کم‌آبی باعث کاهش گردش خون در اندام‌ها شده و خطر یخ‌زدگی را افزایش میدهد.
- بیماری‌های زمینه‌ای: افرادی که به دیابت، کم‌کاری تیروئید یا مشکلات گردش خون مبتلا هستند، بیشتر در معرض یخ‌زدگی قرار دارند.
- مصرف الکل و نیکوتین: این مواد باعث گشاد شدن رگ‌های خونی شده و گرمای بدن را سریع‌تر از دست می‌دهند.
- ارتفاعات بالا: در ارتفاعات زیاد، ترکیب سرما، کمبود اکسیژن و کاهش فشار هوا جریان خون را کاهش داده و احتمال یخ‌زدگی را افزایش میدهد. این خطر در ارتفاعات بالاتر از ۵۰۰۰ متر بیشتر احساس می‌شود.
- طوفان و برف شدید: در شرایط طوفانی، ترکیب باد شدید و دمای پایین افت دمای حس‌شده بدن را تشدید می‌کند. به‌عنوان مثال، در دمای منفی ۱۰ درجه سانتی‌گراد، وزش باد با سرعت ۵۰ کیلومتر بر ساعت می‌تواند دمای حس‌شده را به منفی ۳۰ درجه کاهش دهد. در چنین شرایطی، یخ‌زدگی ممکن است ظرف چند دقیقه رخ دهد. استفاده از عینک مناسب، گتر و ماسک صورت در چنین شرایطی ضروری است.
پیشگیری از یخ‌زدگی در کوهستان
حفظ دمای بدن و کاهش مدت‌زمان قرارگیری در شرایط نامساعد، مهم‌ترین اقدام برای جلوگیری از یخ‌زدگی است. رعایت نکات زیر توصیه می‌شود:
- پوشش مناسب: استفاده از لباس‌های چندلایه، عایق و ضدباد ضروری است. دستکش‌های یک‌تکه گرمای بیشتری نسبت به مدل‌های انگشتی حفظ می‌کنند. همچنین پوشاندن کامل سر، گردن و صورت از اتلاف حرارت جلوگیری می‌کند.
- خشک نگه داشتن بدن: تعویض سریع لباس‌های مرطوب یا عرق‌کرده ضروری است، زیرا رطوبت سرما را تشدید می‌کند. همچنین باید توجه داشت٫ لباس‌های نخی که رطوبت را جذب کرده و نگه می‌دارند، تأثیر منفی دارند و نباید استفاده شوند.
- محافظت از اندام‌های انتهایی: پوشیدن دستکش‌های ضخیم، جوراب‌های گرم، کفش‌های مناسب، کلاه و ماسک صورت از اندام‌های دور از مرکز بدن محافظت کرده و خطر یخ‌زدگی را کاهش میدهد.
- کاهش تماس با باد و رطوبت: باد و رطوبت دمای حس‌شده بدن را کاهش داده و خطر یخ‌زدگی را افزایش می‌دهند. استفاده از لباس‌های ضدباد و ضدآب برای حفظ گرمای بدن ضروری است.
- تأمین انرژی کافی: بدن در هوای سرد انرژی بیشتری مصرف می‌کند. مصرف مواد غذایی پرکالری مانند چربی‌ها (آجیل، کره بادام‌زمینی و شکلات تلخ) و کربوهیدرات‌ها (نان، برنج، خرما و عسل) دمای بدن را حفظ می‌کند.
- مصرف مایعات گرم: نوشیدنی‌هایی مانند چای، سوپ و کاکائو گردش خون را بهبود بخشیده و خطر یخ‌زدگی را کاهش می‌دهند. نوشیدن آب کافی برای جلوگیری از کم‌آبی که می‌تواند گردش خون را مختل کند، ضروری است.
- مدیریت فعالیت بدنی: فعالیت بدنی باید متعادل باشد. تحرک زیاد تعریق را افزایش داده و باعث از دست دادن حرارت می‌شود، درحالی‌که بی‌تحرکی نیز خطر یخ‌زدگی را بیشتر می‌کند. در ارتفاعات بالا، استفاده از اکسیژن مکمل در برخی شرایط مفید است.
- عدم بیرون آوردن دستکش: در هوای سرد، لمس تلفن همراه، دوربین یا GPS بدون دستکش خطر یخ‌زدگی را افزایش میدهد. بسیاری از موارد یخ‌زدگی به دلیل همین بی‌احتیاطی رخ می‌دهند.
کمک‌های اولیه و درمان یخ‌زدگی موضعی
فرد آسیب‌دیده باید سریعاً به مکانی گرم و دور از باد و سرما منتقل شود. اگر خروج از محیط سرد امکان‌پذیر نیست، از گرم کردن اندام‌های یخ‌زده خودداری کنید، زیرا می‌تواند باعث درد شدید و افزایش خطر نکروز شود. همچنین، گرم شدن و سپس یخ‌زدگی مجدد، آسیب بافتی را تشدید می‌کند.
کمک‌های اولیه
- انتقال به مکان امن: فرد را از سرما خارج کرده و به جان‌پناه منتقل کنید.
- درخواست کمک: در صورت شدت یخ‌زدگی، نیروهای امداد را مطلع کنید.
- بررسی هیپوترمی: اگر علائمی مانند لرز، گیجی یا بی‌حسی وجود دارد، ابتدا هیپوترمی را درمان کنید.
- تعویض لباس‌های خیس: لباس‌های مرطوب را فوراً عوض کنید تا از تشدید یخ‌زدگی جلوگیری شود.
- خارج کردن زیورآلات: انگشتر، زنجیر و ساعت را از عضو یخ‌زده خارج کنید تا گردش خون مختل نشود.
- تشخیص شدت یخ‌زدگی: بررسی کنید که آیا یخ‌زدگی سطحی (درجه ۱ و ۲) است یا شدید (درجه ۳ و ۴).
گرم کردن تدریجی
- در صورت احتمال یخ‌زدگی مجدد، از گرم کردن اجتناب کنید.
- اگر شرایط اجازه میدهد، عضو آسیب‌دیده را در آب گرم (۳۷ تا ۴۲ درجه سانتی‌گراد) قرار دهید.
- از منابع حرارتی مستقیم مانند بخاری، شعله آتش یا کیسه آب داغ خودداری کنید.
- در صورت نبود آب گرم، عضو را داخل لباس گرم خود یا روی بدن فردی دیگر قرار دهید.
مراقبت‌های پس از گرم شدن
- عضو یخ‌زده را با پانسمان استریل و خشک بپوشانید.
- بین انگشتان یخ‌زده گاز استریل یا پارچه نرم قرار دهید تا از چسبیدن آن‌ها به هم جلوگیری شود.
- برای کاهش درد و التهاب، از مسکن‌هایی مانند ایبوپروفن استفاده کنید.
- مایعات گرم و پرکالری مصرف کنید، اما از الکل و کافئین پرهیز کنید.
- اگر پا یخ‌زده است، از راه رفتن روی آن خودداری کنید.
کارهایی که نباید انجام داد
- گرم کردن زودهنگام در شرایط نامناسب: اگر احتمال یخ‌زدگی مجدد وجود دارد، از گرم کردن خودداری کنید.
- ماساژ عضو یخ‌زده: این کار باعث آسیب بیشتر، نکروز و افزایش خطر عفونت می‌شود.
- قرار دادن اندام در معرض حرارت مستقیم: بخاری، شعله آتش و آب داغ باعث سوختگی و آسیب شدیدتر می‌شوند.
مراجعه فوری به پزشک در شرایط زیر ضروری است:
- یخ‌زدگی شدید که با تاول‌های خونی یا سیاه شدن پوست همراه باشد.
- بی‌حسی مداوم یا سرد شدن مجدد پوست پس از گرم شدن.
- علائم عفونت مانند قرمزی، ترشح یا بوی نامطبوع.
- نشانه‌های هیپوترمی شدید ازجمله از دست دادن هوشیاری، کاهش شدید ضربان قلب و تنفس، گیجی و ناتوانی در حرکت.
درمان پزشکی یخ‌زدگی موضعی
پس از انجام کمک‌های اولیه و انتقال فرد به ارتفاع پایین‌تر، مراجعه سریع به مراکز درمانی ضروری است. در این مرحله، پزشکان میزان آسیب را ارزیابی کرده و اقدامات درمانی را انجام می‌دهند، از جمله:
- اکسیژن‌درمانی و تجویز دارو برای کاهش التهاب و درد.
- آنتی‌بیوتیک‌ها برای جلوگیری از عفونت.
- پانسمان‌های ویژه برای محافظت از عضو آسیب‌دیده و تسریع روند ترمیم.
- درمان جراحی در موارد شدید، شامل برداشتن بافت نکروزه یا در نهایت، قطع عضو.
عوارض عدم درمان مناسب
بی‌توجهی به درمان کامل یک عضو آسیب‌دیده می‌تواند منجر به عفونت‌های گسترده، نارسایی سیستمیک، حساسیت دائمی پوست به سرما، افزایش تعریق و دردهای عصبی مزمن شود. افرادی که یک‌بار دچار یخ‌زدگی موضعی شده‌اند، بیشتر در معرض آسیب مجدد قرار دارند. پس از درمان، یخ‌زدگی قبلی باعث می‌شود که پوست قسمت آسیب‌دیده برای مدت طولانی به سرما حساس بماند. برای پیشگیری از آسیب دوباره، این افراد باید از پوشاک مناسب استفاده کنند، شرایط سرد را مدیریت کرده و تمرینات بازتوانی را منظم انجام دهند.
جمع‌بندی
یخ‌زدگی موضعی یکی از تهدیدات جدی برای کوهنوردان و طبیعت‌گردان در محیط‌های سرد و ارتفاعات بالا است. بی‌توجهی به علائم اولیه می‌تواند باعث تخریب بافت پوست، عفونت‌های شدید و در نهایت از دست دادن عضو شود. با آگاهی از شرایطی که موجب یخ‌زدگی می‌شوند، رعایت اصول پیشگیری، استفاده از تجهیزات مناسب و به‌کارگیری روش‌های صحیح درمان، می‌توان از این عارضه جلوگیری کرد و ایمنی کوهنوردی را افزایش داد.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
سرمازدگی و یخ‌زدگی در کوهنوردی: تفاوت‌ها، شباهت‌ها و اقدامات امدادی
با سلام و عرض ارادت. ممنون از شما
با سپاس از استاد احمدی عزیز .مطالب عالی مفید واموزنده بود ممنون که اطلاعات مفید رو بدون چشم داشت در اختیار مردم ایران قرار میدهید 👌👌