سرما و عوارض آن یکی از چالش‌های مهم در طبیعت و کوهستان است. فرودمایی یا کاهش دمای مرکزی بدن (Hypothermia) و یخزدگی موضعی (Frostbite) دو عارضه اصلی ناشی از سرما هستند که کوهنوردان و طبیعتگردان با آن مواجه می‌شوند. این دو عارضه هرچند مرتبط‌اند، اما تأثیرات، علائم و روش‌های درمانی متفاوتی دارند.
در این مطلب ، تفاوت‌ها و شباهت‌های دو عارضه فرودمایی (Hypothermia)، که کاهش دمای مرکزی بدن را توصیف می‌کند، و یخزدگی موضعی (Frostbite)، که به آسیب ناشی از انجماد اندام‌های انتهایی اشاره دارد، بررسی می‌شوند. همچنین، نکات کلیدی برای تشخیص به‌موقع و امدادرسانی اولیه در کوهستان ارائه خواهد شد.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
آسیب‌های ناشی از سرما و مثلث خط
سرما و عوارض ناشی از آن که تحت عنوان آسیب‌های ناشی از سرما (Cold Injury) شناخته می‌شوند، به هرگونه آسیبی اطلاق می‌شود که در اثر قرار گرفتن بدن در معرض دمای پایین ایجاد شود. این عوارض به سه وضعیت اصلی تقسیم می‌شوند که می‌توانند تأثیرات جدی بر سلامت بدن داشته باشند:
- هیپوترمی (Hypothermia): کاهش دمای مرکزی بدن که در صورت شدید شدن، می‌تواند به اختلال عملکرد اندام‌های حیاتی و مرگ منجر شود.
- یخزدگی موضعی (Frostbite): انجماد بافت‌های اندام‌های انتهایی بدن مانند انگشتان دست و پا، بینی و گوش‌ها که در صورت شدید شدن، باعث مرگ بافتی و حتی قطع عضو می‌شود.
- پای سنگر (Trench Foot): آسیبی ناشی از قرارگیری طولانی‌مدت پا در محیط سرد و مرطوب که منجر به تخریب بافت‌ها و آسیب شدید اعصاب می‌شود.
باد، رطوبت و خستگی در کنار سرما، از عوامل تشدیدکننده این عوارض محسوب می‌شوند و در مجموع تحت عنوان مثلث سرمازدگی شناخته می‌شوند. در کنار هم قرار گرفتن این عوامل می‌توانند فرآیند از دست دادن حرارت بدن را سرعت بخشیده و خطر بروز فرودمایی و یخزدگی را افزایش دهند.
هایپوترمی یا هیپوترمی؟ یخزدگی یا سرمازدگی؟
در بین بسیاری از کوهنوردان، سرمازدگی بدن معادل Hypothermia در نظر گرفته می‌شود، همچنین در بسیری از متون فارسی، این واژه به دو صورت هیپوترمی و هایپوترمی نوشته می‌شود. هر دو نگارش به کاهش دمای مرکزی بدن اشاره دارند که شامل افت دمای اندام‌های حیاتی مانند مغز، قلب، ریه‌ها، کلیه‌ها و کبد می‌شود. بااین‌حال، نگارش هایپوترمی از نظر تلفظ صحیح‌تر است، اما هیپوترمی عمومیت دارد و اشتباه محسوب نمی‌شود.
از سوی دیگر، واژه Frostbite در میان طبیعتگردان، کوه‌پیمایان و کوهنوردان معمولاً به عنوان یخزدگی اندام‌های انتهایی بدن مانند انگشتان دست و پا، نوک بینی، گونه‌ها و لاله گوش تعریف می‌شود. در متون پزشکی، این عارضه بر اساس شدت آسیب در یک دسته‌بندی چهارمرحله‌ای قرار می‌گیرد. بر اساس این دسته بندی از درجات ۱ و ۲: به‌عنوان سرمازدگی اندام‌های انتهایی و از درجات ۳ و ۴ به‌عنوان یخزدگی بافت پوست و اندام‌های انتهایی که می‌تواند منجر به نکروز، تاول‌های خونی و حتی مرگ بافتی شود.
برای جلوگیری از ابهام، در این مطلب از هیپوترمی (Hypothermia) برای اشاره به کاهش دمای مرکزی بدن به‌کار گرفته می‌شود و از یخزدگی موضعی (Frostbite) برای اشاره انجماد و آسیب بافت‌های اندام‌های انتهایی بدن استفاده خواهد شد.
هیپوترمی (Hypothermia) یا افت دمای مرکزی بدن چیست؟
هیپوترمی زمانی رخ می‌دهد که دمای مرکزی بدن به زیر ۳۵ درجه سانتی‌گراد کاهش می‌یابد. این وضعیت زمانی ایجاد می‌شود که بدن بیش از حد گرما از دست بدهد و نتواند دمای خود را حفظ کند. کاهش دما باعث اختلال در عملکرد اندام‌های حیاتی مانند مغز و قلب می‌شود و در صورت عدم درمان، ممکن است به بیهوشی، نارسایی اندام‌ها و حتی مرگ منجر شود.
مراحل و علائم هیپوترمی
هیپوترمی در سه مرحله پیشرفت می‌کند:
- مرحله خفیف (۳۵ تا ۳۲ درجه سانتی‌گراد): لرز شدید، ضعف، کاهش تمرکز و اختلال در گفتار.
- مرحله متوسط (۳۲ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد): توقف لرزش، گیجی، کاهش هوشیاری، تنفس و ضربان قلب نامنظم.
- مرحله شدید (زیر ۲۸ درجه سانتی‌گراد): بیهوشی، نبض ضعیف، خطر ایست قلبی.
علل بروز هیپوترمی
- قرار گرفتن طولانی در معرض هوای سرد و باد شدید
- لباس نامناسب یا مرطوب که موجب اتلاف سریع گرما می‌شود
- قرار گرفتن در آب سرد (مانند سقوط در رودخانه)
- بی‌تحرکی طولانی‌مدت
- سوءتغذیه و کم‌آبی که تولید گرما را کاهش می‌دهد
- مصرف الکل که موجب گشاد شدن عروق و افزایش دفع گرما می‌شود
پیشگیری از هیپوترمی
- استفاده از پوشاک لایه‌ای و ضدباد
- خشک نگه داشتن لباس‌ها و تعویض سریع لباس‌های مرطوب
- مصرف مایعات گرم و مواد غذایی پرکالری
- تحرک متناوب برای تولید گرما
- برنامه‌ریزی برای شرایط آب‌وهوایی و پرهیز از ادامه مسیر در شرایط خطرناک
یخزدگی موضعی (Frostbite) چیست؟
یخزدگی ناشی از انجماد موضعی بافت اعضای بدن در اثر سرمای شدید است و بیشتر در انگشتان دست و پا، بینی و گوش‌ها رخ می‌دهد. در صورت عدم درمان، این عارضه می‌تواند منجر به نکروز (مرگ بافت) و حتی قطع عضو شود.
مراحل یخزدگی
- یخزدگی سطحی (درجه ۱ و ۲): بی‌حسی، سفید شدن پوست، ایجاد تاول‌های شفاف.
- یخزدگی متوسط (درجه ۳): کبود شدن پوست، تاول‌های خونی، بی‌حسی شدید.
- یخزدگی شدید (درجه ۴): سیاه شدن بافت، نکروز، احتمال قطع عضو.
علل بروز یخزدگی
- قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض سرما
- وزش باد شدید که باعث کاهش دمای حس‌شده می‌شود
- لباس یا کفش نامناسب که جریان خون را محدود می‌کند
- تماس مستقیم با سطوح فلزی سرد
پیشگیری از یخزدگی
- پوشاندن کامل اندام‌های انتهایی با دستکش، جوراب ضخیم، کلاه و کفش مناسب
- استفاده از تجهیزات ضدباد و ضدآب
- حفظ حرکت مداوم برای بهبود گردش خون
- اجتناب از لمس اشیای فلزی سرد بدون دستکش
تفاوت‌های اصلی بین سرمازدگی و یخزدگی
| ویژگی | سرمازدگی (Hypothermia) | یخزدگی (Frostbite) |
|---|---|---|
| ناحیه درگیر | کل بدن | اندام‌های انتهایی (دست، پا، گوش، بینی) |
| مکانیزم ایجاد | کاهش دمای مرکزی بدن | انجماد موضعی بافت‌ها |
| علائم اولیه | لرزش، گیجی، کاهش ضربان قلب | بی‌حسی، تغییر رنگ پوست، سفت شدن عضو |
| شدت عارضه | ممکن است کشنده باشد | ممکن است منجر به قطع عضو شود |
| عوارض احتمالی | ایست قلبی، نارسایی اندام‌ها، مرگ | نکروز بافت، گانگرن، عفونت |
| درمان اولیه | گرم کردن کل بدن، نوشاندن مایعات گرم | گرم کردن تدریجی عضو آسیب‌دیده، جلوگیری از یخزدگی مجدد |
چگونه این دو عارضه را از هم تشخیص دهیم؟
فرودمایی و یخزدگی موضعی می‌توانند هم‌زمان رخ دهند، اما روش‌های تشخیص آن‌ها متفاوت است:
- اگر فرد دچار لرز، گیجی و کندی در صحبت کردن است، احتمالاً دچار فرودمایی شده است.
- اگر اندام‌های انتهایی بی‌حس شده، سفید یا خاکستری به نظر می‌رسند و بافت سخت شده است، یخزدگی موضعی رخ داده است.
- در صورت ترکیب این دو عارضه، اولویت درمان با هیپوترمی است، زیرا کاهش دمای مرکزی بدن خطر مرگ را افزایش می‌دهد.
اقدامات امدادی فوری برای فرودمایی و یخزدگی
برای فرد دچار فرودمایی (Hypothermia):
- فرد را از محیط سرد به مکان گرم منتقل کنید.
- لباس‌های خیس را تعویض کرده و بدن را با پتو یا لباس گرم بپوشانید.
- از تماس مستقیم با منابع حرارتی شدید (مانند بخاری یا آب داغ) خودداری کنید.
- نوشیدنی گرم (بدون کافئین و الکل) بدهید.
- در موارد شدید، بیمار را در اسرع وقت به مراکز درمانی منتقل کنید.
برای فرد دچار یخزدگی موضعی:
- انتقال فرد به محیط گرم، اما جلوگیری از راه رفتن روی عضو یخزده.
- درآوردن لباس‌های مرطوب از روی اندام آسیب‌دیده.
- قرار دادن عضو در آب گرم (۳۷ تا ۴۲ درجه سانتی‌گراد)، اما بدون حرارت مستقیم.
- پوشاندن عضو با گاز استریل و خودداری از ماساژ دادن.
- نوشاندن مایعات گرم و پرهیز از ترکاندن تاول‌ها.
- مراجعه فوری به مراکز درمانی.
مطالب مرتبط
- هیپوترمی یا افت دمای مرکزی بدن در کوهنوردی: شناخت، پیشگیری و درمان
- یخزدگی موضعی در کوهنوردی: شناخت، پیشگیری و درمان
- مثلث سرمازدگی: ترکیبی خطرناک در کوهستان
جمع‌بندی
هیپوترمی یا فرودمایی و یخزدگی موضعی دو عارضه‌ی جدی در کوهستان هستند که در صورت عدم تشخیص صحیح، می‌توانند خطرات جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشند. پیشگیری از این دو وضعیت با استفاده از لباس مناسب، حفظ تحرک، تغذیه کافی و آگاهی از شرایط محیطی امکان‌پذیر است. شناخت تفاوت‌های آن‌ها و اقدامات امدادی صحیح، نقشی حیاتی در حفظ جان کوهنوردان دارد.
گردآوری: امیر سعید احمدی
