کوهنوردی در محیط‌های سرد و ارتفاعات بالا چالشی است که نیاز به آمادگی جسمانی، تجهیزات مناسب و آگاهی از خطرات احتمالی دارد. سرما و عوارض ناشی از آن که با عنوان آسیب‌های ناشی از سرما (Cold Injury) شناخته می‌شوند، به هرگونه آسیبی اطلاق می‌شود که در اثر قرار گرفتن بدن در معرض سرما ایجاد می‌گردد. این عوارض شامل سه وضعیت اصلی هستند که می‌توانند به بدن آسیب برسانند. هیپوترمی (Hypothermia) که به کاهش دمای مرکزی بدن اشاره دارد، یخزدگی موضعی (Frostbite) که باعث انجماد بافت‌های اندام‌های بدن می‌شود و پای سنگر (Trench Foot) که ناشی از قرارگیری طولانی‌مدت پا در محیط سرد و مرطوب بوده و منجر به آسیب شدید اعصاب و بافت‌ها می‌شود.
در این مطلب، هیپوترمی (Hypothermia) تعریف شده و سپس علل، علائم، روش‌های پیشگیری و راهکارهای درمانی آن در کوهستان بررسی خواهد شد.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
هیپوترمی چیست
دمای طبیعی بدن یک فرد بالغ معمولاً بین ۳۶.۵ تا ۳۷.۵ درجه سانتی‌گراد است. هنگامی که بدن در معرض سرمای شدید، باد و رطوبت قرار می‌گیرد، شروع به از دست دادن گرما می‌کند. برای حفظ دمای مرکزی بدن (Core Temperature)، مکانیسم‌های دفاعی فعال می‌شوند. بدن با افزایش متابولیسم عضلانی و ایجاد لرزش (Shivering) سعی در تولید گرما دارد و با تنگ شدن عروق خونی (Vasoconstriction)، جریان خون در اندام‌های انتهایی کاهش می‌یابد تا گرمای بیشتری در اندام‌های حیاتی مانند مغز، قلب، ریه‌ها، کبد و کلیه‌ها حفظ شود.
اگر این مکانیسم‌ها کافی نباشند و بدن نتواند کاهش دمای مرکزی را جبران کند، با ادامه افت دما و کاهش آن به کمتر از ۳۵ درجه سانتی‌گراد، عملکرد سیستم عصبی، قلبی و تنفسی مختل می‌شود و فرد وارد وضعیت فرودمایی یا هیپوترمی (Hypothermia) می‌شود. این وضعیت در صورت عدم کنترل، می‌تواند باعث ازکارافتادگی اندام‌های حیاتی، بیهوشی و در نهایت مرگ شود.
هایپوترمی یا هیپوترمی؟
واژه Hypothermia از دو کلمه یونانی Hypo (به‌معنای کمتر از حد طبیعی) و Thermia (به‌معنای گرما) ساخته شده و کاهش دمای مرکزی بدن را توصیف می‌کند. در بسیاری متون فارسی این واژه را با عنوان هیپوترمی و گاهی هایپوترمی ترجمه کرده‌اند. استفاده از هر دو واژه اشاره به همان عارضه فرودمایی و کاهش دمای مرکزی بدن است.
همچنین در بین بسیاری از کوهنوردان عبارت سرمازدگی بدن اشاره به Hypothermia و یخزدگی دست٫ پا و بینی اشاره به Frostbite دارد. برای جلوگیری از ابهام، در این مقاله از هیپوترمی (Hypothermia) برای کاهش دمای مرکزی بدن و از یخزدگی موضعی (Frostbite) برای انجماد بافت‌های بدن استفاده خواهد شد.
عوامل مؤثر در بروز هیپوترمی
هیپوترمی می‌تواند در هر فصل و شرایطی رخ دهد، اما در محیط‌های کوهستانی احتمال وقوع آن به دلایل مختلف افزایش می‌یابد. مهم‌ترین عوامل مؤثر در بروز این وضعیت عبارت‌اند از:
۱. شرایط محیطی
- دمای پایین هوا: کاهش دمای هوا در ارتفاعات بالا بدن را در معرض سرمای شدید قرار می‌دهد.
- اثر سرمایی باد (Wind Chill Effect): وزش باد شدید باعث افزایش سرعت از دست دادن گرمای بدن می‌شود.
- رطوبت بالا و تعریق زیاد: لباس‌های خیس به دلیل باران، برف یا تعریق زیاد، انتقال حرارت بدن را افزایش داده و احتمال هیپوترمی را بیشتر می‌کنند.
- قرار گرفتن در آب سرد: تماس بدن با آب سرد (مثلاً هنگام سقوط در رودخانه) می‌تواند دمای بدن را تا ۲۵ برابر سریع‌تر از هوای سرد کاهش دهد.
۲. عوامل مرتبط با فعالیت و انرژی بدن
- بی‌تحرکی و خستگی مفرط: کوه‌نوردانی که به مدت طولانی بی‌حرکت می‌مانند یا دچار خستگی شدید می‌شوند، توانایی تولید گرما را از دست داده و در معرض خطر بیشتری قرار می‌گیرند.
- کم‌آبی و سوءتغذیه: بدن برای تولید گرما نیاز به انرژی دارد. کمبود کالری و مایعات کافی می‌تواند روند متابولیسم را کاهش داده و خطر افت دمای بدن را افزایش دهد.
- تحلیل انرژی و کاهش متابولیسم: پس از یک فعالیت طولانی و شدید، اگر فرد انرژی کافی دریافت نکند، توانایی تولید گرما کاهش یافته و خطر هایپوترمی بیشتر می‌شود.
۳. عوامل فردی و فیزیولوژیکی
- سن فرد: کودکان و سالمندان به دلیل توانایی کمتر در حفظ دمای بدن، بیشتر در معرض خطر هایپوترمی قرار دارند.
- بیماری‌های زمینه‌ای: شرایطی مانند دیابت و کم‌کاری تیروئید که باعث کاهش تولید گرما در بدن می‌شوند، ریسک بروز هیپوترمی را افزایش می‌دهند.
- مصرف الکل و برخی داروها: این مواد با گشاد کردن عروق خونی، موجب دفع سریع‌تر گرمای بدن شده و خطر هیپوترمی را افزایش می‌دهند.
۴. انتخاب نامناسب پوشاک و تجهیزات
- لباس‌های ناکافی یا نامناسب: عدم استفاده از پوشاک چندلایه، عایق، ضدباد و ضدآب باعث از دست رفتن گرمای بدن می‌شود.
- عدم استفاده از تجهیزات مناسب: استفاده نکردن از وسایلی مانند گتر، کلاه، دستکش‌های مناسب و عایق‌های حرارتی می‌تواند موجب افت دمای بدن شود.
۵. قرار گرفتن در معرض باد و سرما به مدت طولانی
- مواجهه طولانی‌مدت با هوای سرد: قرار گرفتن در دمای پایین برای مدت طولانی، حتی اگر لباس گرم داشته باشید، می‌تواند باعث افت تدریجی دمای بدن شود.
- عدم وجود سرپناه مناسب: در شرایطی که جان‌پناه یا سرپناه مناسبی در برابر باد و سرما وجود ندارد، بدن در معرض افت دمای شدید قرار می‌گیرد.
مراحل و علائم هیپوترمی
هیپوترمی به سه مرحله تقسیم می‌شود:
۱. هیپوترمی خفیف (۳۵ تا ۳۲ درجه سانتی‌گراد)
- لرزش شدید
- احساس سرما و خستگی
- ناهماهنگی در حرکات
- اختلال در تکلم (صحبت کردن بریده‌بریده)
۲. هیپوترمی متوسط (۳۲ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد)
- توقف لرزش بدن (نشانه‌ای هشداردهنده)
- بی‌حالی و خواب‌آلودگی شدید
- گیجی و رفتارهای غیرمنطقی
- رنگ‌پریدگی و سردی پوست
۳. هیپوترمی شدید (زیر ۲۸ درجه سانتی‌گراد)
- بیهوشی کامل
- کاهش شدید تنفس و ضربان قلب
- احتمال بالای ایست قلبی و مرگ
تفاوت هیپوترمی (Hypothermia) و یخزدگی (Frostbite)
فرودمایی (هیپوترمی) و یخزدگی هر دو پیامد قرارگیری در سرمای شدید هستند و ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند، اما مکانیسم اثر و راهکارهای درمانی آن‌ها متفاوت است.
- فرودمایی (هیپوترمی) کاهش دمای کل بدن است، درحالی‌که یخزدگی تنها در برخی از اندام‌ها اتفاق می‌افتد.
- هیپوترمی عملکرد مغز و قلب را مختل کرده و ممکن است باعث مرگ شود، اما یخزدگی منجر به انجماد و از بین رفتن بافتی (نکروز) می‌شود و می‌تواند باعث از دست رفتن عضو گردد.
- فرد دچار هیپوترمی نیاز به گرم شدن کل بدن دارد، درحالی‌که فرد مبتلا به یخزدگی فقط باید عضو یخ‌زده را به‌درستی گرم کند.
| ویژگی | هیپوترمی (Hypothermia) | یخزدگی اندام‌ها(Frostbite) |
|---|---|---|
| تأثیر بر بدن | کاهش دمای مرکزی بدن | یخزدگی در بافت‌های سطحی بدن |
| نواحی درگیر | کل بدن | اندام‌های انتهایی مانند انگشتان دست و پا، بینی، گوش‌ها |
| علائم | لرزش، گیجی، خستگی، بیهوشی | بی‌حسی، تغییر رنگ پوست، تاول |
| خطر مرگ | بسیار بالا | فقط در صورت پیشرفت به هیپوترمی |
| روش درمان | گرم کردن تدریجی کل بدن | گرم کردن عضو آسیب‌دیده با آب ولرم |
پیشگیری از هیپوترمی در کوهنوردی
برای جلوگیری از بروز هیپوترمی در کوهستان، رعایت نکات زیر ضروری است. این اقدامات به حفظ دمای بدن، جلوگیری از افت حرارت و کاهش خطرات ناشی از سرما کمک می‌کنند. پیشگیری از هیپوترمی بسیار ساده‌تر از درمان آن است. برخی از اقدامات کلیدی شامل:
۱. استفاده از پوشاک مناسب و سیستم لایه‌ای
- لایه زیرین (Base Layer): پوشیدن لباس‌های تنفسی و رطوبت‌گریز که عرق بدن را جذب کرده و خشک نگه می‌دارند. بهترین گزینه‌ها شامل لباس‌های پشمی یا الیاف مصنوعی مانند پلی‌پروپیلن هستند.
- لایه میانی (Mid Layer): استفاده از لباس‌های عایق مانند پشم، پلی‌استر یا پر که گرما را حفظ می‌کنند.
- لایه بیرونی (Outer Layer): استفاده از کاپشن‌های ضدآب و ضدباد (مانند گورتکس) برای محافظت در برابر باد و رطوبت.
- پوشاندن اندام‌های انتهایی: استفاده از کلاه گرم، دستکش‌های ضخیم، جوراب‌های پشمی و کفش‌های عایق برای محافظت از قسمت‌هایی که بیشتر در معرض سرما هستند.
۲. خشک نگه داشتن بدن
- از پوشیدن لباس‌های نخی که رطوبت را جذب کرده و نگه می‌دارند، خودداری کنید.
- لباس‌های مرطوب و خیس را سریع تعویض کنید، زیرا رطوبت انتقال گرما را تسریع کرده و خطر هیپوترمی را افزایش می‌دهد.
- از پوشیدن بیش از حد لباس که منجر به تعریق زیاد و خیس شدن لباس‌ها می‌شود، خودداری کنید.
۳. تغذیه و هیدراتاسیون مناسب
- تأمین انرژی کافی: در هوای سرد، بدن برای حفظ دمای خود انرژی بیشتری مصرف می‌کند. مصرف غذاهای پرکالری، به‌ویژه کربوهیدرات‌ها و چربی‌ها، به تأمین انرژی کمک می‌کند.
- نوشیدن مایعات کافی: حتی در هوای سرد، بدن به مایعات نیاز دارد. کم‌آبی می‌تواند گردش خون را مختل کرده و تولید گرما را کاهش دهد. مصرف مایعات گرم مانند چای، سوپ و کاکائو توصیه می‌شود.
- اجتناب از مصرف الکل و نیکوتین: این مواد باعث گشاد شدن عروق خونی شده و دفع سریع‌تر گرمای بدن را افزایش می‌دهند.
۴. کنترل فعالیت بدنی و مدیریت انرژی
- از فعالیت بیش از حد که منجر به تعریق شدید و خیس شدن لباس‌ها می‌شود، خودداری کنید.
- در فواصل زمانی مشخص استراحت کنید و بدن را بیش از حد در معرض سرمای شدید قرار ندهید.
- در هنگام استراحت، از سطح سرد (برف یا زمین یخ‌زده) مستقیم ننشینید و از زیرانداز عایق استفاده کنید.
۵. محافظت از بدن در برابر باد و سرما
- در شرایط طوفانی و وزش باد، خود را در پناه سنگ‌ها یا جان‌پناه‌های طبیعی قرار دهید.
- از عینک‌های مخصوص و ماسک صورت برای محافظت از چشم‌ها و پوست در برابر سرما و یخزدگی استفاده کنید.
- در صورت امکان، از کیسه نجات (Bivvy Bag) یا پتوی اضطراری برای حفظ دمای بدن در شرایط بحرانی استفاده کنید.
۶. برنامه‌ریزی مناسب و آگاهی از شرایط محیطی
- پیش از صعود، پیش‌بینی وضعیت هوا را بررسی کنید و از کوهنوردی در شرایط نامساعد پرهیز کنید.
- مسیرهای پناهگاه و نقاط امن را شناسایی کنید تا در صورت نیاز به جان‌پناه دسترسی داشته باشید.
- زمان‌بندی صعود و فرود را مدیریت کنید تا قبل از تاریکی و افت شدید دما به مقصد برسید.
- در صورت بروز علائم اولیه هیپوترمی، فوراً اقدامات لازم را انجام دهید و از ادامه مسیر خودداری کنید.
کمک‌های اولیه درمان هیپوترمی در کوهستان
ارزیابی وضعیت فرد
ابتدا باید وضعیت فرد از نظر سطح هوشیاری و علائم حیاتی بررسی شود. این شامل ارزیابی موارد زیر است:
- بررسی سطح هوشیاری و پاسخگویی فرد
- ارزیابی علائم حیاتی شامل نبض، تنفس و لرزش بدن
(هیپوترمی به سه سطح خفیف، متوسط و شدید تقسیم می‌شود:
- در هیپوترمی خفیف، فرد لرزش شدید، احساس بی‌حالی و سرما دارد.
- در ایپوترمی متوسط، گیجی، اختلال در حرکت و کاهش سطح هوشیاری دیده می‌شود.
- در هیپوترمی شدید، بیهوشی، کاهش یا توقف لرزش و نبض ضعیف یا نامحسوس رخ می‌دهد.
اقدامات اولیه برای جلوگیری از وخامت شرایط
یکی از مهم‌ترین اقدامات در فرودمایی بدن ( هیپوترمی)، جلوگیری از تشدید وضعیت فرد و کاهش سریع دمای بدن است.
- فرد را باید به محیطی گرم‌تر منتقل کرد، از باد، برف و سطح سرد دور نگه داشت و در صورت امکان، به جان‌پناه رساند.
- لباس‌های مرطوب باید فوراً تعویض شوند. در صورت عدم دسترسی به لباس خشک، استفاده از کیسه خواب یا پتوی گرم کمک‌کننده است.
- اندام‌های حساس مانند سر، گردن و دست‌ها باید با لایه‌های عایق پوشانده شوند. همچنین، نباید اجازه داد که بدن فرد با زمین سرد تماس مستقیم داشته باشد و بهتر است از زیرانداز عایق استفاده شود.
گرم کردن تدریجی بدن
گرم کردن بدن فرد باید به صورت تدریجی انجام شود تا از شوک حرارتی جلوگیری شود. این کار شامل دو روش گرم کردن غیرفعال و گرم کردن فعال است.
- در گرم کردن غیرفعال، فرد با لباس‌های گرم، کیسه خواب یا پتوی نجات پوشانده می‌شود. تماس با دیگر افراد برای انتقال حرارت بدن نیز می‌تواند مفید باشد.
- در گرم کردن فعال، باید به فرد مایعات گرم و شیرین (بدون الکل و کافئین) داد. همچنین، قرار دادن بطری آب گرم در قسمت‌های مرکزی بدن مانند قفسه سینه، گردن و کشاله ران به افزایش دمای بدن کمک می‌کند.
باید دقت کرد که هیچ‌گاه منبع گرما به طور مستقیم روی پوست فرد قرار نگیرد، زیرا این کار ممکن است باعث سوختگی شود.
کنترل وضعیت هوشیاری و علائم حیاتی
- تنفس و نبض فرد باید به طور مرتب بررسی شود. در صورتی که نبض ضعیف باشد، باید از حرکت زیاد فرد جلوگیری کرد تا از شوک ناگهانی به قلب پیشگیری شود.
- جابه‌جایی ناگهانی فرد می‌تواند خطر ایست قلبی را افزایش دهد. به همین دلیل، باید انتقال فرد با ملایمت انجام شود.
اقدامات ضروری در هیپوترمی شدید
در صورت بیهوشی اما ادامه داشتن تنفس، فرد باید به پهلو خوابانده شود تا مسیر تنفسی باز بماند. باید او را کاملاً با لایه‌های عایق پوشاند تا از افت دمای بیشتر جلوگیری شود.
در صورتی که فرد نفس نمی‌کشد، اقدامات احیای قلبی-ریوی (CPR) باید آغاز شود. با این حال، باید توجه داشت که در هیپوترمی شدید، ضربان قلب ممکن است بسیار کند و ضعیف باشد، بنابراین احیا باید با دقت و حساسیت انجام شود.
انتقال به مراکز درمانی
- فرد باید در اسرع وقت به بیمارستان منتقل شود.
- در صورت امکان، باید امداد هوایی را درخواست کرد.
- در شرایطی که انتقال فوری ممکن نیست، گرم کردن تدریجی فرد باید ادامه یابد و از هرگونه افت دمای بیشتر جلوگیری شود.
در شرایط شدید، افت دمای مرکزی بدن (هیپوترمی) باعث کاهش هوشیاری شده و ممکن است به ایست قلبی منجر شود. تأخیر در اقدامات درمانی خطرات جبران‌ناپذیری به همراه دارد. بنابراین، هنگام مواجهه با فردی که دچار هیپوترمی شده است، باید کمک‌های اولیه را به‌درستی اجرا کرد و او را در کوتاه‌ترین زمان ممکن به مراکز درمانی منتقل کرد.
جمع‌بندی
افت شدید دمای مرکزی بدن (هیپوترمی) و یا هایپوترمی یکی از تهدیدات جدی برای کوهنوردان است که در صورت عدم تشخیص و درمان به‌موقع، می‌تواند به بیهوشی و مرگ منجر شود. این عارضه که ناشی از کاهش دمای اعضای حیاتی بدن است، با یخزدگی موضعی (Frostbite) که به انجماد بافت‌های اندام‌های انتهایی محدود می‌شود، تفاوت دارد. هر دو از عوارض سرمازدگی محسوب می‌شوند و ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند، اما مکانیسم اثر و راهکارهای درمانی آن‌ها متفاوت است.
پیشگیری از این خطرات با استفاده از پوشاک مناسب، مدیریت انرژی، تغذیه صحیح و رعایت اصول ایمنی در شرایط سرما امکان‌پذیر است. شناخت علائم اولیه و انجام اقدامات امدادی به‌موقع، نقش کلیدی در جلوگیری از آسیب‌های جبران‌ناپذیر دارد. برای آشنایی بیشتر با یخزدگی موضعی و تفاوت‌های آن با هیپوترمی، پیشنهاد می‌شود مقالات زیر را مطالعه کنید.
- یخزدگی موضعی در کوهنوردی: شناخت، پیشگیری و درمان
- سرمازدگی و یخزدگی در کوهنوردی: تفاوت‌ها، شباهت‌ها و اقدامات امدادی
- مثلث سرمازدگی: ترکیبی خطرناک در کوهستان
گردآوری و تنظیم: امیر سعید احمدی
