تبر یخ نوردی، به همراه کرامپون، از مهمترین تجهیزات فردی برای یخنوردی به شمار می‌آیند. در این مقاله، ابزار تبر یخ نوردی و انواع آن، تیغه‌های مختلف و لوازم جانبی آن را بررسی خواهیم کرد. در بخشی از مطلب به طور خلاصه به کلنگ کوهپیمایی نیز اشاره میشود، اما هدف اصلی این مقاله مرور تبر یخ نوردی است. در یک مطلب جداگانه، به کلنگ کوهپیمایی و کلنگ کوهنوردی خواهیم پرداخت.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
تبر یخ نوردی چیست؟
تبر یخ نوردی (Ice Climbing Ax) نوع مخصوصی از کلنگ کوهنوردی است که گاهی به عنوان تبر یخ نیز نامیده میشود. این ابزار مخصوص (دست) بنا به طراحی فیزیکی دسته و تیغه آن برای یخنوردی و صعود از شیب‌ها و مسیرهای عمودی مانند رودها و آبشارهای منجمد در فصل زمستان یا مسیرهایی که سرتاسر سال منجمد هستند (مانند شیارهای در دیواره‌های شمالی) استفاده میشود. این ابزار همراه با کرامپون یکی از تجهیزات بسیار حیاتی در یخنوردی و آلپاینیسم به شمار می‌آید. انتخاب نوع این ابزار برای کمک و پشتیبانی در صعود، امری حیاتی است و یخنوردان در انتخاب مدل، نوع تیغه‌ها و حتی شرکت‌های سازنده آن حساسیت خاصی دارند.
وظیفه تبر یخ نوردی و البته بطور کلی کلنگ کوهپیمایی٬ کمک به کاهش احتمال لغزش و پایداری در پیمایش و صعود مسیرها و سطوح برفی و یخزده، ایجاد امنیت و تعادل و کمک به جلوگیری از سقوط است.
تبر یخ نوردی در انواع مختلف با قوس‌های مختلف در بدنه (شفت) و انواع تیغه‌های مختلف و دارای یک یا دو دستگیره ارگونومیک در انتها یا میانه بدنه در انواع با سخمه و بدون سخمه و به صورت مدولار (تمام اجزا قابل تعویض) طراحی و ساخته میشوند. در برخی از انواع، یک لنگه مجهز به بیلچه و در لنگه‌ی دیگر مجهز به چکش هم دارند.
مهمترین ویژگی تبر یخ نوردی به غیر از قوس و آلیاژ شاسی٬ مربوط به تیغه آن است. یخ‌نورد با حرکت دست و ضربه با تبر یخ، با توجه به قوس و انحنای فیزیکی در بدنه تبر، و با گشتاوری که ایجاد میشود، و البته با فرم مخصوص تیغه تبر یخ، علاوه بر اینکه تخریب کمتری را در سطح یخ ایجاد می‌کند، دقت ضربه بیشتری به یخ‌نورد می‌دهد.
از لحاظ نوع تیغه، تبرها به تبرهای یخ نوردی و آبشارهای یخی،درای تولینگ، مسابقه و با هدف استفاده در برف های نرم و یخچال ها، دسته بندی می شوند. امروزه برای صعودهای مختلف در شرایط متنوع مانند مسیرهای سنگی یا سالنی (درای تولینگ)، و یا یخ طبیعی و مصنوعی الزاما باید از تیغه هایی استفاده کرد که مختص همان کار طراحی و ساخته شده اند .
قسمت های مختلف تبریخ
بدون در نظر گرفتن تفاوت های عمده و ریز در قوس بدنه و نوع تیغه و بلندی و کوتاهی آنها بطور کلی با تفاوت بسیار کمی از یک ساختار پیروی میکنند.
انواع کلنگ و تبر یخ نوردی
در سالهای گدشته طراحی کلنگها و تبرهای کوهنوردی دستخوش تغیرات بسیار شده. لازم به ذکر است که این دسته‌بندی ممکن است بر اساس برندها و مدل‌های مختلف در حد بسیار کم تغییر کند.
انواع کلنگها و تبرهای یخنوردی به لحاظ کاربرد، تفاوت ریز و درشتی در بدنه و تیغه از لحاظ طول، شکل ظاهری و مقدار قوس با هم دارند.
در ادامه به بررسی انواع کلنگها و تبرهای یخ نوردی می‌پردازیم. در بخش پیش روی به لحاظ اهمیت من کلنگ کوهپیمایی را به صورت کلی نیز عنوان کردم. در مطلبی دیگر به کلنگ کوهپیمایی و کوهنوردی میپردازم.:
کلنگ کوهپیمایی
کلنگ کوهپیمایی (Hiking axe) مناسب کوهپیمایی در فصل زمستان یا مناطق پر برف و پیمایش یخچالهای طبیعی بدون فعالیت فنی. دسته و تیغه آنها از قدرت تحمل بار کمتری برخوردارند. بدنه صاف و یک پارچه و بدون قوس با طولهای مختلف بین ۵۵ الی ۹۵ سانتیمتر دارند. (قد کلنگ باید با توجه به قد کوهنورد انتخاب میشود). تیغه آنها با قوس عادی و تعداد دندانه کمی دارند. معمولا. تسمه حمایت دست کوتاه و متحرک دارند. از سخمه های مناسبی برخوردار هستند.
- انواع دسته چوبی آنها قدیمیترین مدل های این گروه هستند. بعضی از برندها همچنان کلنگ با دسته چوبی و تیغه مدرن تولید میکنند اما دیگر عمومیت ندارند.
- بدنه با گرید “B” در مدل بیلچه دار
کلنگ کوهپیمایی (بسیار سبک)
هدف از طراحی کلنگ کوهپیمایی بسیار سبک (Ultra light Hiking axe) تولید یک کلنگ سبک وزن و کارا است. تیغه با قوس عادی در انواعی از آن قوس تیغه بیشتر است. بدنه صاف و بدون قوس و در انواعی با قوس بسیار کوچکی ارائه میشوند. دارای دسته کوتاه بین ۵۰ الی ۶۵ سانتیمتر دارند. در انواعی از آنها به عنوان تبر مکمل بسیار کوتاه تر نیز ساخته میشوند. تسمه حمایت دست ندارند اما میتوان نصب کرد. بدنه با گرید “B” در مدل بیلچه دار.
- مناسب صعودهای اسکی کوهنوردی و تورینگ و صعودهای سبک بار سرعتی و کوهنوردانی که به خاطر وزن تجهیزاتشان مایل نیستند از ایمنی صعودشان کاسته شود.
کلنگ کوهنوردی
کلنگ کوهنوردی (Climbing axe) این گروه از کلنگ ها دارای دسته و تیغه کلاس تی هستند و از تحمل بار بیشتری روی بدنه و تیغه خود برخوردارند. در روی دسته آن قوس کوچکی وجود دارد که برای بهره بردن از آن در روشهای متفاوت صعود کمک کننده است. مناسب برای پیمایش و صعود از مسیر های پیچیده تر و فنی تر. طول دسته آن بر مبنای شیب و محیط فعالیت و البته قد کوهنورد انتخاب میشود. در انواع عادی و بسیار سبک طراحی میشوند.
- تیغه با قوس عادی یا خمیده
- بدنه: دارای یک قوس کوچک روی بدنه و نزدیک تیغه
- دارای دسته بین ۵۰ الی ۷۵ سانتیمتر
- تسمه حمایت دست قابل جداشدن
- دارای محافظ انگشت در بعضی مدل‌ها
- گرید T
- به صورت مدولار با امکان نصب و تعویض قطعات ساخته میشوند
کلنگ/تبر کوهنوردی فنی
کلنگ و یا تبر کوهنوردی (Technical climbing axe) این گروه از تبرها که به به هیبرید نیز معروف هستند بخاطر تکنیک ساخت و طراحی آنها طیف وسیعی از فعالیتهای کوهنوردی را پوشش میدهند و انتخاب اکثر کوهنوردانی است که در مسیرهای زمستانی دشوارتر و پیمایش و صعود از یخچال های طبیعی و صعودهای فنی (آلپینیسم) و گاهی در حال صعود ابشارهای یخزده فعالیت میکنند است. آنها در اکثر مسیرهای چالشی جوابگو هستند. از آنها میتوان هم به عنوان کلنگ و هم تبر یخ نوردی برای کوتاه مدت استفاده کرد. به عنوان ابزار ترمز در صورت سر خوردن در شیبهای پیمایشی کارآمد هستند.
- بدنه: بدون دارای قوس یا با قوس کم است
- تیغه کوتاه تر و قوس تیغه به صورت مستقیم است و گاهی میتوان آن را تغییر داد.
- تسمه حمایت ثابت و قابل جداشدن دارند
- در کلاس T قرار دارند
- دارای محافظ انگشت در بعضی مدل‌ها هستند.
- معمولا به صورت جفت عرضه میشوند
- دارای دسته بین ۵۰ الی ۶۵ سانتیمتر
تبر یخ نوردی (آبشار یخی)
تبر یخنوردی (Ice climbing axe) این نوع تبرها اغلب انتخاب افرادی است که به صورت تخصصی و فشرده به یخنوردی در طبیعت میپردازند. به نسبت کلاس تبرهای هیبرید از قوس بیشتری در بدنه بهره میبرند. گشتاور و آونگ مناسبی دارند. دسته تبر دارای دو ناحیه دستگیری است. دارای سخمه و محافظ دست هستند. تیغه های آن قابل تعویض است. تیغه و بدنه آن از تحمل بار بسیار بالایی بر خوردار است. برای اکثر صعودهای یخشار با درجه زاویه بالا و میکس و درایتولینگ مناسب هستند.
- تیغه بلندتر با قوس معکوس و قابلیت تعویض
- گرید T
- دارای محافظ انگشت در بعضی مدل‌ها هستند.
- معمولا به صورت جفت عرضه میشوند
تبر یخ نوردی و درای تولینگ
تبر یخ نوردی و درای تولینگ (Ice climbing axe and dry tooling) این نوع تبر یخ نوردی اغلب انتخاب افرادی است که به صورت تخصصی و فشرده به یخنوردی و صعود آبشارهای یخزده که در بین مسیر نیاز به درای تولینگ و گیره گیری با تبر و کرامپون دارد است. به نسبت کلاس تبرهای آبشار یخی از قوس بیشتری در بدنه بهره میبرند. گشتاور بسیار خوبی دارند. دسته تبر دارای دو ناحیه دستگیری و اعمال بار دارد. دارای سخمه و محافظ دست هستند. تیغه های آن قابل تعویض است. از تحمل بار بسیار بالایی بر خوردار است.
- بدنه: دو تکه با قوس زیاد (در برخی مدل‌ها)
- جای دست قابل تنظیم و قابل تغییر اندازه
- فاقد تسمه حمایت
- دارای یک سخمه ظریف و کوچک در انتهای دسته
- فاقد بیلچه یا چکش
- گرید T
تبر مسابقات سرعت
تبر یخنوردی مسابقات سرعت (Speed ice climbing tool) این نوع از تبر یخ نوردی مخصوص مسابقات صعودهای ورزشی یخ نوردی ساخته میشوند و عرضه و فروش عمومی ندارند. بسیار سبک و برای هدف استفاده کارا هستند.
- داری بدنه چنگک شکل
- فاقد تسمه حمایت
- دارای یک تیغه کوتاه، تیز و بدون دندانه
- فاقد گرید یا استاندارد خاصی
تبر مسابقات یخنوردی و درای تولینگ
تبر مخصوص مسابقات یخنوردی و یا درایتولینگ (Ice climbing competition axe) این نوع از تبر یخ نوردی همانطور که از اسمشان پیدا است اغلب برای مسابقات یخنوردی و یا درایتولینگ شاخه کمباین و یا سرطناب استفاده میشوند. گاهی نیز از تبرهای استاندارد اما نوع سبکتر آنها با تیغه قویتر استفاده میشود. بدنه آنها فیبر کربن یا آلیاژ آلمینیوم و بسیار سبک هستند.
در بعضی مدل‌ها بدنه یک تکه دارند، در حالی که در بعضی دیگر دو تکه با قوس بسیار زیاد ساخته میشوند.
- دارای دو جای دست و نقطه مرکز ثقل مجزا
- در مدلهایی فاقد هر گونه زایٔده اضافه در پشت به عنوان جای بیلچه یا جای چکش
- در نوع سفارشی فاقد هر گونه زایٔده به عنوان سخمه هستند.
- دارای پوشش لاستیکی با استحکاک بالا در بدنه و جای دست ها
- دارای دندانه های برجسته در بالای تیغه
- گرید T و در نوع سفارشی و دستساز بدون گریدبخصوص هستند
تبر تمرین درایتولینگ داخل سالن
تبر درایتولینگ داخل سالن (Indoor dry tool axe) در انواعی از تبر یخ نوردی مخصوص تمرین در سالنهای سنگنوردی است. بدنه آنها از چوب و تیغه آنها لاستیکی ساخته میشوند تا به گیرهای صدمه نرسانند.
برخی از برندها برای تبرهای یخ نوردی خود نوعی تیغه های مخصوص با حفاظ لاستیکی برای تمرین در سالن و گیرهای سنگنوردی نیز طراحی کرده اند. که شخصا فکر میکنم انتخاب بسیار خوبی هستند.
این ویژگی‌ها به کوهنوردان و افرادی که در دایره‌ی این فعالیت‌ها مشغول به تمرین و مسابقه هستند امکان می‌دهد تا از تجهیزات مطابق با نیازهای خود استفاده کنند و تجربه‌ی امن و بهینه را برای خود و در داخل سالن و در تمام فصول خلق کنند.
استاندارد و رتبه بندی
کلیه تجهیزات کوهنوردی در اتحادیه اروپا که مجوز فروش دریافت میکنند باید به تایید کمیته اتحادیه اروپا (CE) و مطابق با استانداردهای اتحادیه جهانی کوهنوردی (UIAA) ساخته شوند. از این خط مشی نیز بسیری از کشورهای جهان پیروی میکنند.
کمیته و تشکیلات استاندار اروپا (CE) و (EN) برای ابزارهای یخ نوردی، استاندارد شماره EN13089:2011 را تعریف کرده است. این استاندارد برای کلاسهای مختلف کلنگ و تبرهای کوهنوردی، دو نوع دسته‌بندی را لحاظ کرده است که بر اساس قدرت بدنه و تیغه تشخیص داده میشوند. این دسته‌بندی باید به شکل حروف “B” و “T” توسط تولیدکنندگان آن ابزار، که مجوز فروش گرفته‌اند، روی شاسی ابزار و تیغه حک و یا نوشته شود.
- حرف “B” به معنای پایه یا بیسیک (Basic) برای کلنگها و تبرهایی استفاده میشود که برای یخنوردی بدون درگیری فنی یا با سنگ تولید شده‌اند. این ابزارها به حداقل استاندارد قدرت لازم در تیغه و بدنه نیاز دارند. کلنگهای این دسته برای عبور از یخچالها، کوهنوردی با اسکی و پیمایش زمستانی مناسب می‌باشند و معمولاً سبکتر هستند.
- حرف “T” نشان‌دهنده تبرها و کلنگهای فنی (Technical) است که برای صعودها و فعالیتهای فنی ساخته شده‌اند. این ابزارها دارای شاسی و تیغه‌ها با قدرت و مقاومت بیشتر برای صعود در یخ و سنگ هستند و در جایی که کلنگ یا تبر به عنوان قسمتی از سیستم کارگاه و حمایت هستند به کار می‌روند.
- PPE Cat2: این نوع ابزارها در استاندارد CEN آزمایش نشده‌اند و اغلب برای درای تولینگ یا مسابقات به کار می‌روند. استانداردهای مقاومت بدنه و تیغه تبرها و کلنگهای کوهنوردی عمدتاً بر اساس دو حرف انگلیسی که داخل یک دایره معمولاً بر روی بدنه یا تیغه حک میشوند تعیین میشوند.
تبرهای یخنوردی در تعریف استاندارد UIAA به عنوان کلنگهای کلاس “T” (تکنیکال) رده‌بندی میشوند. این استاندارد کلنگهای نوع “T” را ملزم به رعایت شرایط دشوارتر در تحمل نیروهای وارده می‌سازد.
تبرها به دلیل محیط استفاده معمولاً به صورت جفت (دوبل) استفاده میشوند و بسیاری از این تبرها دارای یک لنگه با بیلچه و یک لنگه دیگر با چکش هستند (یکی دارای بیلچه و دیگری دارای چکش).
آلیاژ
ظهور و تولد تبرها و کلنگ با آلیاژ فلزهای سبک مخصوص کوهنوردی و یخ نوردی و درای تولینگ بسیار جوان است. طراحی و تولید تجهیزات مدرن یخنوردی، از دهه‌های گذشته به‌عنوان یک زمینه پویا، تغییرات و پیشرفت‌های چشمگیری را تجربه کرده است. به گونه‌ای که امروزه برای هر نوع فعالیت کوهنوردی که به نحوی با یخ سروکار دارد، یک تبر یخ تخصصی با طراحی مناسب برای آن نوع فعالیت موجود است. این تغییرات اغلب به خصوص در طراحی خم دسته، نوع تیغه و وزن آنها متمرکز شده‌اند.
جنس تیغه تبرها، مانند کرامپون‌ها، از مواد عالی نظیر (NiCrMo Steel) به دلیل مقاومت در برابر کشش و فشار و تحمل فشار ناشی از ضربه ساخته میشود. همچنین، جنس بدنه یا دسته این ابزارها از آلیاژ (۷۰۷۵ Aluminium) با مقاومت بالا و وزن کم استفاده میشود. تبرها نیز، همانند دیگر وسایل یخنوردی و کرامپون‌ها، باید با تایید کمیته اتحادیه اروپا (CE) و به‌طور مطابق با استانداردهای اتحادیه جهانی کوهنوردی (UIAA) ساخته شوند.
انواع مختلف تیغه
یکی از ویژگیهای مهم تبر یخ نوردی، تیغه‌ی آن است که با توجه به فرم ساختار آن و انحنای فیزیکی، یک حفره را در یخ ایجاد می‌کند. این ویژگی باعث کاهش آسیب به سطح یخ و ترک برداشتن آن نمی‌شود و همچنین دقت بیشتری به یخنوردان برای به اصطلاح نشاندن تبر در یخ می‌دهد. تیغه ایده‌آل باید ضخامت کمی داشته باشد، اما حواستان به این نکته باشد که تیغه نازک نیز ممکن است شکسته شود. بنابراین، در انتخاب تیغه، دقت کافی را در نظر بگیرید.
تولیدکنندگان تبرهای یخنوردی پیوسته به بهبود عملکرد آنها مشغول هستند و عمدتاً تولید محدودی از تیغه‌های نوع فنی دارند. آنها معمولاً تیغه‌ها را از نوع عمومی و پایه تولید میکنند. در حال حاضر، تیغه‌ها به صورت مدوله (قابل تعویض) عرضه میشوند تا تعویض قسمت‌های خراب شده به راحتی انجام شود.
به طور کلی، برای صعود در شرایط مختلف مانند مسیرهای سنگی یا سالنی و یا یخ، از تیغه‌های طراحی و ساخته شده برای همان نوع فعالیت بهترین نتیجه را خواهید گرفت.
هر تبر بر اساس دو حرف انگلیسی T یا C مشخص میشود. تبرهایی که علامت T را دارند، از نوع فنی هستند و دارای تیغه‌های قوی و مقاوم هستند. اما تبرهایی که علامت C دارند، از نوع سبکتر یا همان پایه هستند و برای برف متراکم و یخ نوردی بدون درگیری با سنگ مناسب‌اند.
لوازم جانبی
گاهی اوقات می توانید برای انجام تکنیک های مختلف، بسته به مدل تبریخ خود، قطعاتی را که شرکت سازنده معرفی کرده به آن اضافه یا کم کنید. این قطعات می تواند انواع مختلفی از تیغه، تسمه دست، چکش٬ بیلچه، سرپوش پلاستیکی سخمه و سرپوش پلاستیکی تیغه و سرپوش پلاستیکی بیلچه،لینارد اتصال تبر ٬ ضربه گیر٬ نوار باند یا چسب گریپ دست و کیف حمل و نگهداری و پیچ ها و پینهای اتصال و غیره باشد.
نگهداری و مراقبت:
برای حمل و نقل تبر یخ نوردی، بهتر است تیغه و سخمه آنها را توسط محافظ لاستیکی تیغه جابجا و حمل کنید. معمولاً اکثر کارخانجات ساز نده، کیف‌ها و تجهیزات حمل و نقل خاص برای این ابزارها را نیز تولید میکنند. برخی از برندها کی‌های مخصوص انبارداری برای تبرهای یخ نوردی نیز تولید میکنند. نکته: قبل از انبار داری یا قرار گیراندن آنها در کاور، حتماً با دستمال، برف‌های چسبیده به بدنه تبر و کرامپون را پاک کنید و قطرات آب را از روی آنها حذف نمایید تا این رطوبت باعث زنگ‌زدگی تییه، تبر و بدنه کرامپون نشود.
آنها را از مواد شیمیایی و به خصوص اسیدها دور نگه دارید. از زدن ضربه به سنگ خودداری کنید، زیرا ممکن است نوک تییه تبر بشکند.
برای تمرینات روی سنگ یا صعودهای درای تولینگ بهتر است از یک جفت تیغه مجزا استفاده کنید. همچنین آنها در دماهای بین ۹۰+ تا ۲۱- درجه قابل استفاده خواهند بود. در غیر این صورت، تیغه تبر یا کرامپون بسیار آسیب‌پذیر و شکننده خواهند شد.
اگر از تبری استفاده می‌کنید که تیغه آن نوع B است و در حین استفاده در برخورد با سنگ، به خصوص در محور کردن تیغه در حالت‌های مختلف، با آن با بسیار محتاط رفتار کنید.
همچنین از ضربه زدن با قسمت‌های انتهایی (دسته) تبر به کرامپون جهت پاک کردن آن از برف یا میخ‌کوبی در مسیرهای ترکیبی با کله تبرهایی که فاقد چکش هستند، خودداری کنید.
تیز کردن و تعمیرات:
معمولاً تیغه‌های تبرها و کرامپون پس از چند جلسه تمرین، به خصوص در تمرینات درای تولینگ (روی سنگ و دیواره‌های مصنوعی) کند میشوند. این مسئله به نظر ممکن است اهمیت چندانی نداشته باشد، اما تیز بودن نوک کرامپون و تبریخ می‌تواند در درگیری بهتری با یخ کمک کند.
برای تیز کردن تبر یخ نوردی، باید از سوهان دستی استفاده کنید و حتماً به یاد داشته باشید که برای تیز کردن تییه‌ها از سوهان برقی یا سنگ فرز استفاده نکنید. زیرا سوهان برقی باعث افزایش حرارت در تییه‌ها میشود که مقاومت آنها را کاهش می‌دهد. برای تیغه‌های تبریخ هم به یاد داشته باشید که بعد از کوتاه شدن تا اولین دندانه، بهتر است آنها را تعویض کنید.
در مورد تیز کردن تیغه‌ها هم باید مطابق شکل زیر عمل کنید. (هرگز دندانه‌ها را به صورت کامل و مثلثی تیز نکنید، زیرا تیز شدن بیش از حد آنها، درگیری بی موردی را در یخ ایجاد می‌کند که هنگام بیرون کشیدن باعث دردسر میشود. این نکته را برای قسمت فوقانی، باید دقیقاً عکس عمل کنید.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
در ارائه این مطلب، از تجربیات شخصی و منابع معتبر و قابل اعتماد در زمینه کوهنوردی و تجهیزات مرتبط استفاده شده است. این منابع شامل جزوه های آموزشی آلپین کلوب سوئیس و فدراسیون کوهنوردی ایران٬ کتب کوهنوردی، مقالات علمی، وب‌سایت‌های معتبر تولیدکنندگان کلنگ و تجهیزات کوهنوردی از جمله Black Diamond، Petzl و Grivel.
