در میان قله‌های عظیم و سربه‌فلک‌کشیده هیمالیا، در مسیر صعود به قله اورست و در دل دره خومبو، یکی از مرگبارترین و در عین حال شگفت‌انگیزترین گذرگاه‌های یخی جهان جای دارد: یخشار خومبو (Khumbu Icefall)؛ پدیده‌ای پرمخاطره که بخشی از یخچال طبیعی خومبو (Khumbu Glacier) محسوب می‌شود. در این مطلب با این یخچال و یخشار معروف آن آشنا می‌شویم.
همچنین برای درک بهتر مفاهیم، مطالعه مطالب «یخچال‌های طبیعی کوهستانی: ابررودهایی از یخ در دل قله‌ها» و «آناتومی یخچال طبیعی کوهستانی» پیشنهاد می‌شود.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
یخچال خومبو
یخچال خومبو (Khumbu Glacier) با طولی حدود ۱۵ کیلومتر، در دامنه جنوبی قله اورست در رشته‌کوه هیمالیای نپال قرار دارد و یکی از مشهورترین و فنی‌ترین یخچال‌های طبیعی جهان به‌شمار می‌آید. این یخچال از ارتفاعی حدود ۷۶۰۰ متر، در ناحیه‌ای میان یال‌های جنوبی اورست و لوتسه ـ نوپتسه آغاز می‌شود و مسیر خود را تا ارتفاع تقریبی ۴۹۰۰ متر ادامه می‌دهد. یخچال خومبو با سرعت میانگین ۳۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر در روز حرکت می‌کند و از فعال‌ترین یخچال‌های طبیعی کوهستانی جهان محسوب می‌شود.
یخشار خومبو، عامل اصلی تمایز یخچال خومبو از دیگر یخچال‌هاست؛ چراکه در این بخش، شیب بستر یخچال ناگهان افزایش می‌یابد و بدنه یخ به‌دلیل این شیب شدید، توانایی حرکت پیوسته خود را از دست می‌دهد. در این ناحیه، یخ می‌شکند و به‌صورت بلوک‌های عظیم و ناپایدار، در قالب سراک‌های مرتفع و شکاف‌های عمیق فرو می‌ریزد. این گذرگاه خطرناک به «یخشار خومبو» شهرت دارد.
یادآوری: قله اورست با ارتفاع ۸۸۴۸ متر، بلندترین قله جهان و کوه لوتسه با ارتفاع ۸۵۱۶ متر، چهارمین قله بلند جهان است. هر دو قله در خاک نپال و در قلب دره خومبو قرار دارند.
یخشار خومبو
در پایین‌دست یخچال خومبو، در انتهای «دره سکوت» (Western Cwm) و در بازه ارتفاعی ۵۴۵۰ تا ۵۸۰۰ متر، یخ‌ها به پرتگاهی با حدود ۶۰۰ متر ارتفاع می‌رسند که یخشار خومبو (Khumbu Icefall) را شکل می‌دهد. در این ناحیه، شیب بستر یخچال به‌طور ناگهانی افزایش می‌یابد و بدنه یخچال دیگر قادر به حرکت پیوسته نیست. جریان یخ در این بخش می‌شکند و به‌صورت بلوک‌های عظیم و ناپایدار، در قالب سراک‌های مرتفع و شکاف‌های عمیق فرو می‌ریزد. این منطقه که به یخشار خومبو معروف است، نخستین چالش جدی در مسیر صعود به اورست از طریق گردنه جنوبی به‌شمار می‌رود و یکی از فنی‌ترین و خطرناک‌ترین گذرگاه‌های یخی جهان محسوب می‌شود.
یخشار خومبو به‌دلیل ناپایداری شدید یخ، شکاف‌های عمیق، سراک‌های مرتفع و ریزش‌های ناگهانی، شهرتی مرگبار دارد. این خطرات به‌ویژه در ساعات بعدازظهر، با افزایش دمای هوا و کاهش انسجام یخ، تشدید می‌شوند. به همین دلیل، کوهنوردان و شرپاها معمولاً در ساعات نخستین بامداد و پیش از طلوع آفتاب، زمانی که دمای هوا پایین‌تر و شرایط یخ پایدارتر است، از این مسیر عبور می‌کنند.
پس از این ناحیه، مسیر یخچال از جهت شمال‌غربی به جنوب‌غربی منحرف می‌شود و کمپ اصلی صعود به اورست در ارتفاع حدود ۵۴۰۰ متر، در مجاورت همین بخش قرار دارد. از این نقطه، فرسایش یخچالی شدت می‌گیرد و یخچال به‌صورت پراکنده و جاری، از شرق مناطق گوراک شپ (Gorak Shep) و لوبوچه (Lobuche) عبور کرده و در شمال روستای دوگلا (Dughla) پایان می‌یابد.
تهدیدات اقلیمی و آینده مبهم یخچال خومبو
یخچال خومبو، مانند بسیاری از یخچال‌های مرتفع دنیا، به‌طور مستقیم تحت‌تأثیر تغییرات اقلیمی جهانی قرار دارد. افزایش میانگین دمای هوا در منطقه هیمالیا، که با سرعتی بیش از میانگین جهانی رخ می‌دهد، موجب افزایش نرخ ذوب یخ، کاهش حجم یخچال و ناپایداری بیشتر در بخش‌های یخشاری شده است.
در سال‌های اخیر، برکه‌های یخچالی کوچک روی سطح یخچال خومبو به‌تدریج رشد کرده‌اند و با یکدیگر پیوسته‌اند تا دریاچه‌هایی ناپایدار و سطحی را تشکیل دهند. این پهنه‌های آبی جدید، در کنار نشست بخش‌هایی از یخچال به‌دلیل ذوب لایه‌های زیرین، نشان‌دهنده‌ی آغاز روندی از فروپاشی ساختاری در پایین‌دست یخچال است.
از آن‌سو، کاهش بارش برف در نواحی بالادست، مانع از تغذیه پیوسته یخچال شده و جریان یخ از بالا به پایین را به‌شدت کاهش داده است. نتیجه این روند، کاهش ضخامت، افت نرخ حرکت، و انباشت تنش در سراک‌ها و شکاف‌هاست؛ عواملی که نه‌تنها خطر فروپاشی‌های ناگهانی را افزایش می‌دهند، بلکه مسیرهای سنتی صعود را نیز بی‌ثبات می‌کنند.
مطالعات ژئومورفولوژیک و تحلیل‌های ماهواره‌ای نیز هشدار می‌دهند که اگر روند گرمایش کنونی ادامه یابد، یخچال خومبو ممکن است در چند دهه آینده حجم قابل‌توجهی از جرم خود را از دست بدهد و به یکی از نمونه‌های فروپاشی گسترده یخچال‌های مرتفع بدل شود. چنین رویدادی نه‌تنها دسترسی به اورست را دگرگون می‌کند، بلکه تعادل آبی و محیطی منطقه را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد.
مشخصات فنی یخچال و یخشار خومبو
| مشخصه | مقدار |
|---|---|
| طول یخچال خومبو | حدود ۱۵ کیلومتر |
| ارتفاع شروع یخچال | حدود ۷۶۰۰ متر |
| ارتفاع پایان یخچال | حدود ۴۹۰۰ متر |
| طول یخشار خومبو | حدود ۶۰۰ متر |
| موقعیت یخشار خومبو | بین ارتفاعات ۵۴۵۰ تا ۵۸۰۰ متری |
| سرعت حرکت یخچال | میانگین ۳۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر در روز |
| ارتفاع سراک‌ها در یخشار | گاه بیش از ۲۰ متر |
| شیب یخشار خومبو | بسیار تند، منجر به تشکیل شکاف‌ها و سراک‌ها |
| شیب بخش پایینی یخچال | حدود ۳٪ (۲ درجه) |
| محل قرارگیری کمپ اصلی اورست | در مجاورت پایان یخشار، ارتفاع ۵۴۰۰ متر |
دکترهای یخشار خومبو
هر صعود به اورست از جبهه جنوبی، ناگزیر از عبور از این گذرگاه خطرناک است. یخشار خومبو، تلفیقی از زیبایی وحشی، تکنیک پیشرفته و خطر دائمی است. سراک‌هایی با ارتفاع بیش از ۲۰ متر در آن شکل می‌گیرند و عبور از مسیر، مستلزم استفاده از تجهیزاتی چون طناب ثابت، نردبان، کلنگ، تبر یخ، کرامپون، پیچ یخ و لنگر برفی است. این عبور باید کاملاً برنامه‌ریزی‌شده و با ارزیابی مستمر خطر همراه باشد.
در دل خطرناک‌ترین بخش مسیر صعود به اورست، گروهی از شرپاهای باتجربه با عنوان «دکترهای یخشار» (Icefall Doctors)، هر ساله پیش از آغاز فصل صعود، وظیفه خطیر آماده‌سازی و ایمن‌سازی یخشار خومبو را بر عهده می‌گیرند. آن‌ها با نصب طناب‌های ثابت، نردبان‌های فلزی و پایش روزانه ساختار یخ، مسیر عبور از این گذرگاه مرگبار را برای صدها کوه‌نورد فراهم می‌کنند. دکترهای یخشار، به دلیل سطح بالای ریسک و فداکاری‌شان، احترام ویژه‌ای در جامعه کوهنوردی دارند. عنوان «دکتر» در این‌جا کنایه‌ای است از مهارتی که در تشخیص و «درمان» خطرات مسیر دارند.
دکترهای یخشار معمولاً نخستین افرادی هستند که به‌سوی یخشار گام برمی‌دارند و در سحرگاهان سرد و بی‌رحم، با جسارت و مهارت بی‌نظیر خود، تغییرات سراک‌ها و شکاف‌های یخی را شناسایی کرده و مسیرها را بازسازی می‌کنند. این تیم کوچک و گمنام، با تحمل فشارهای جسمی و روانی شدید، بار بزرگی از ایمنی صعودکنندگان را به دوش می‌کشد. در واقع، اگر Icefall Doctors نباشند، عبور از یخشار خومبو برای بسیاری از صعودکنندگان – حتی کوهنوردان حرفه‌ای – عملاً غیرممکن یا بسیار زمانبر و چالش‌برانگیز خواهد بود. آن‌ها نه‌تنها ستون فقرات عملیات صعود به اورست از مسیر جنوبی‌اند، بلکه با هر طناب و نردبان، پلی میان زندگی و مرگ می‌سازند.
هلیکوپترها و پهپادها در خومبو
یخشار خومبو، به‌عنوان یکی از پرمخاطره‌ترین گذرگاه‌های یخی جهان، سالانه جان شرپاها و کوهنوردان متعددی را تهدید می‌کند. با توجه به ناپایداری همیشگی یخ‌ها، سقوط مکرر سراک‌ها، و افزایش خطرات ناشی از تغییرات اقلیمی، تلاش‌هایی برای کاهش رفت‌وآمد انسانی در این منطقه انجام شده است. یکی از نخستین راهکارها، انتقال بار توسط هلیکوپتر از کمپ اصلی به کمپ ۱ بود. اما دولت نپال به‌دلیل ملاحظات زیست‌محیطی، ممنوعیت‌هایی برای پرواز در ارتفاعات بالا، به‌ویژه بالاتر از بیس‌کمپ، اعمال کرده است. نگرانی اصلی، آسیب‌پذیری اکوسیستم شکننده منطقه خومبو و افزایش رد کربن در این محیط پاک کوهستانی است.
در سال‌های اخیر، با پیشرفت فناوری‌های پروازی، توجه به استفاده از پهپادهای باری سنگین جلب شده است. در سال ۲۰۲۴، یک نمونه آزمایشی از پهپاد DJI Flychart 30 موفق شد محموله‌ای به وزن ۲۲۵ کیلوگرم را ظرف کمتر از یک ساعت از بیس‌کمپ (در ارتفاع حدود ۵۳۰۰ متر) به کمپ ۱ (در ارتفاع ۶۱۰۰ متر) منتقل کند. این عملیات، که در حالت سنتی نیازمند صعود و فرود ۱۴ شرپا طی ۶ ساعت بود، نقطه‌عطفی در کاربرد فناوری‌های نوین در صعودهای هیمالیایی محسوب می‌شود.
برنامه‌ریزان و مجریان صعودهای تجاری برای کاهش تلفات انسانی از پهپادها بهره گرفته‌اند، اما این فناوری فرصت‌های شغلی جامعه شرپا را به خطر انداخته است؛ جامعه‌ای که نسل‌به‌نسل زندگی و معیشت خود را با کوهنوردی و راهنمایی صعودها پیوند داده است. به همین دلیل، اعضای جامعه کوهنوردی اکنون استفاده گسترده از این فناوری‌ها را نه‌تنها از منظر فنی، بلکه از دیدگاه اخلاقی و اجتماعی نیز به بحث گذاشته‌اند.
در نهایت، ورود هلیکوپترها و پهپادها به منطقه خومبو، جدال میان کارایی و مسئولیت‌پذیری را آشکار می‌سازد: تلاش برای کاهش ریسک انسانی در برابر حفاظت از میراث زنده کوهستان و مردم آن.
جمع‌بندی
یخچال و یخشار خومبو، یکی از فنی‌ترین و خطرناک‌ترین گذرگاه‌های یخی در جهان کوهنوردی هستند. نقش دکترهای یخشار (Icefall Doctors) در ایمن‌سازی مسیر، اهمیت بالایی دارد؛ آن‌ها با تجربه و شناخت عمیق خود از ساختار یخ، امکان عبور صدها کوه‌نورد را فراهم می‌کنند.
در سال‌های اخیر، تهدیدهای اقلیمی، مانند رشد برکه‌ها، نشست سطح یخچال و کاهش تغذیه برفی، چشم‌انداز پایداری این منطقه را تیره کرده‌اند. پهپادهای باربر به‌عنوان گزینه‌ای نو برای کاهش خطرات انسانی مطرح شده‌اند، هرچند استفاده از هلیکوپتر در منطقه به دلیل ملاحظات زیست‌محیطی همچنان ممنوع است.
خومبو، با همه‌ی شکوه و خطراتش، نمادی است از هم‌زیستی علم، جسارت و تغییر؛ جایی که هر گام کوه‌نورد، بازتابی از نبض تپنده‌ی اورست و زمین است.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
