ایمنی، ایمنی، ایمنی: این سه کلمه اولین درس در کوهنوردی است. کلاه کاسک کوهنوردی (Climbing Helmet) یکی از مهم‌ترین ابزارهای حفاظت شخصی (PPE) در فعالیت‌های فنی کوهنوردی و زیرشاخه‌های مرتبط با آن از جمله صخره‌نوردی، دیواره‌نوردی، یخ‌نوردی، اسکی کوهستان، غارنوردی و دره‌نوردی و دوچرخه کوهستان است. استفاده از کلاه ایمنی در این فعالیت‌ها نه‌تنها برای محافظت از سر در برابر ضربات و سقوط سنگ‌ها ضروری است، بلکه می‌تواند از آسیب‌های جدی در صورت لغزش یا سقوط جلوگیری کند.
برخلاف گذشته که کلاه‌های کوهنوردی طراحی ساده‌تر و وزن بیشتری داشتند، امروزه این کلاه‌ها با فناوری‌های جدید سبک‌تر، مقاومتر و راحت‌تر شده‌اند. ویژگیهای پیشرفته‌ای که در کلاه‌های جدید به کار رفته، هم ایمنی و هم راحتی بیشتری را برای کوهنوردان فراهم می‌کند. در این مقاله به بررسی کلاه کاسک کوهنوردی خواهیم پرداخت و در چند مطلب با انواع مختلف آن، ساختار، ویژگی‌ها و راهنمای کلی برای انتخاب یک کلاه ایمنی مناسب آشنا می‌شویم.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
کلاه ایمنی یا کلاه کاسک چیست
کلاه ایمنی (Helmet) که در زبان فارسی به‌عنوان کلاه کاسک نیز شناخته می‌شود، یکی از نیازهای بنیادین برای ایمنی در بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و ورزشی ماجراجویانه در فضای آزاد است. کلاه کاسک وسیله‌ای حفاظتی به شکل کلاه با پوسته‌ای سخت است که برای حفاظت از سر در برابر ضربات مختلف طراحی شده است؛ از جمله ضربات ناشی از سقوط اجسام سنگین، برخورد سر با زمین، یا برخورد سر به موانع و عوارض محیطی. این کلاه با تسمه‌های مخصوص روی سر محکم می‌شود و در هر نوع فعالیتی که احتمال بروز ضربه به سر وجود داشته باشد، ضروری است.
از آنجا که کلاه‌های ایمنی در طیف وسیعی از مصارف نظامی ٫ صنایع و فعالیت‌های ورزشی به کار می‌روند، طراحی و ساخت آن‌ها بر اساس استانداردهای مختلف صورت می‌گیرد. در این مطلب، تمرکز ما بر کلاه‌های کاسک مخصوص کوهنوردی خواهد بود.
تاریخچه و تکامل کلاه کاسک کوهنوردی
ریشه استفاده از کلاه ایمنی به دوران باستان بازمی‌گردد، جایی که نظامیان از کلاه‌های فلزی برای محافظت از سر در جنگ‌ها استفاده می‌کردند. استفاده از کلاه‌های ایمنی در کوهنوردی به اوایل قرن بیستم بازمی‌گردد. در این زمان، کوهنوردان به اهمیت محافظت از سر در برابر سقوط سنگ‌ها، یخ و برخوردهای تصادفی پی بردند. نخستین کلاه‌های ایمنی کوهنوردی، نسخه‌هایی ساده و سنگین از کلاه‌های ایمنی نظامی و آتش‌نشانی بودند که عمدتاً از فلز ساخته می‌شدند. این کلاه‌ها به دلیل وزن زیاد و طراحی ابتدایی، کاربری محدودی داشتند و پوشیدن آن‌ها راحت نبود.
در دهه ۱۹۷۰، استفاده از مواد پلیمری مانند پلی‌کربنات و فایبرگلاس در ساخت کلاه‌های ایمنی رواج یافت. این مواد، وزن کلاه را کاهش داده و مقاومت آن را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دادند. به تدریج، کلاه‌های کاسک با طراحی‌های ارگونومیک‌تر و ویژگیهای جدید مانند سیستم‌های تهویه و بندهای قابل تنظیم به بازار عرضه شدند.
امروزه، کلاه‌های کاسک مدرن از مواد پیشرفته‌تری مانند پلی‌پروپیلن و ABS ٫ EPS و EPP ساخته می‌شوند. این مواد نه‌تنها سبک‌تر هستند، بلکه مقاومت بیشتری در برابر ضربه دارند. همچنین، طراحی‌های مدرن شامل ویژگی‌هایی همچون سیستم تهویه مناسبتر ، پدهای ضد تعریق و اتصال برای عینک و چراغ پیشانی هستند که تجربه استفاده را بهبود می‌بخشند و ایمنی بیشتری را فراهم می‌کنند.
- ABS (Acrylonitrile Butadiene Styrene): ماده‌ای پلاستیکی سخت و مقاوم که معمولاً در ساخت کلاه‌های هاردشل استفاده می‌شود.
- EPS (Expanded Polystyrene): فوم پلی‌استایرن منبسط‌شده که انرژی ضربه را از طریق تغییر شکل جذب می‌کند.
- EPP (Expanded Polypropylene): فوم پلی‌پروپیلن منبسط‌شده، مشابه EPS اما با دوام و مقاومت بیشتر در برابر ضربات مکرر.
انواع کلاه کاسک بر مبنای ساختار ان
در سال‌های اخیر، با پیشرفت فناوری و مواد جدید، کلاه‌های ایمنی کوهنوردی دستخوش تغییرات بزرگی شده‌اند. این کلاه‌ها نه‌تنها از نظر استحکام بهبود یافته‌اند، بلکه از لحاظ وزن، راحتی و طراحی نیز تغییرات چشمگیری داشته‌اند. کلاه‌های کاسک را میتوان بر اساس موئلفه های گوناگونی تقسیم بندی کرد. رایجترین تقسیم‌بندی بر اساس ساختار پوسته کلاه کاسک است.
۱. کلاه کاسک با پوسته سخت
کلاه کاسک با پوسته سخت (Hardshell Helmet) بخاطر ساختار آن از رایجترین نوع مورد استفاده کلاه کاسک کوهنوردی است. پوسته بیرونی این کلاه کاسک‌ها معمولاً از جنس ABS (Acrylonitrile Butadiene Styrene) که پلاستیکی سخت است، ساخته می‌شود. این کلاه کاسک‌ها فاقد لایه داخلی فومی هستند. به جای فوم، بین سیستم تعلیق تسمه‌ای و پوسته بیرونی یک فضای خالی وجود دارد. این تفاوت‌ها باعث می‌شوند ارتفاع و وزن این کلاه کاسک‌ها، کمی بیشتر از سایر انواع کلاه کاسک باشد. ضخامت زیاد پوسته بیرونی به این نوع کلاه کاسک مقاومت و استحکام بیشتری می‌دهد. از ویژگی برجسته آن‌هامیتوان از : مقاومت بسیار بالا در برابر ضربات مستقیم و سقوط اشیا سنگین و ساییدگی نام برد. در فعالیت‌هایی مانند *صخره‌نوردی ، دیواره‌نوردی ٫ یخ‌نوردی٫ دره‌نوردی و کار در ارتفاع یا مناطق با خطر سقوط سنگ‌های سنگین، هاردشل‌ها انتخاب اول هستند. این نوع کلاه‌ها نسبتاً سنگین‌تر از رقبای خود هستند اما دوام و طول عمر بیشتری دارند.
۲. کلاه کاسک با پوسته فوم فشرده
کلاه کاسک با پوسته فوم فشرده Foam Helmet / In-Mold که عمدتاً از جنس EPS یا EPP فشرده و تسمه‌های نگهدارنده تشکیل شده و ساختار آن‌ها دارای پوسته و لایه داخلی مجزا نیست و فقط از یک پوسته ساخته می‌شوند که انرژی ضربه را از طریق تغییر شکل کنترل شده جذب می‌کند. بنا بر ساختار بسیار سبک این کلاه‌ها وزن کمتری نسبت به دیگر کلاه کاسک‌ها دارند و برای سنگنوردی اسپرت و مسیرهای طولانی که وزن کم اولویت دارد و یا برای کوهنوردی به سبک (Fast & Light) بسیار مناسب‌اند. این کلاه‌ها معمولاً دارای سیستم تهویه مناسب و طراحی ارگونومیک و وزن بسیار کم (حدود ۱۶۰-۲۵۰ گرم) هستند.
این نوع کلاه کاسک علی‌رغم مقاومت بالا در برابر ضربه، مقاومت کمتری نسبت به سایر انواع در مقابل فشار دارد و ممکن است در اثر فشارهای نامتعارف بشکند. نیازی به گفتن نیست که انواع دیگر اگرچه کمی سنگین‌تر هستند، ولی دوام بیشتری دارند. از ایرادات دیگر کلاه کاسک‌های تماما فوم فشرده این است که در اثر ضربه‌های مختلف دچار فرورفتگی‌های ریز و ترک در سطح خود می‌شوند. انواع بسیار سبک این نوع کلاه کاسک با نام اولترا لایت (Ultralight Helmet) نیز شناخته می‌شود.
نکته مهم: در حال حاضر شاهد به بازار آمدن انواع مدرن‌تر این نوع از کلاه ایمنی هستیم که در بخش فوقانی پوسته این کلاه‌های ایمنی یک تاج نواری از متریال مدرن ALUULA بصورت لیمنت شده تعبیه شده است که مرز بندی بین این نوع از پوسته فوم فشرده و و هیبرید را جابجا کرده و نقاط ضعف ورژن های قبلی خود را بهبود بخشیده است.
۳. کلاه کاسک هیبرید
کلاه‌های هیبرید (Hybrid Helmet) این نوع از کلاه‌های ایمنی از ترکیب دو نوع فناوری و ساختار قبلی ساخته شده‌اند: یک لایه پوسته بسیار نازک اما مستحکم و سبک از جنس ABS یا پلی‌کربنات که هسته‌ای از فوم فشرده با متریال EPS/EPP را می‌پوشاند و بهترین ویژگیهای هر دو مدل را ارائه میدهند: سبک‌وزن بودن، جذب ضربه بهتر و دوام بیشتر. کلاه‌های هیبرید مناسب برای طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها مانند صعودهای فنی، سنگنوردی اسپرت ٫ دیواره‌نوردی٫ کوهنوردی آلپاین، یخ‌نوردی، و انواعی از آن که استاندارد لازم را دارند برای اسکی کوهستان نیز مناسب هستند.
از مزایا این نوع کلاه کاسک ها میتوان: تعادل مناسب میان وزن و مقاومت و عملکرد چندمنظوره و تطبیق‌پذیری بالا نام برد. این نوع کلاه کاسک ها معمولاً حدود ۱۰-۲۰ درصد گرانتر از دو نوع دیگر هستند و بنسبت انواع کلاه کاسک با پوسته سخت ABS و در طولانی مدت مقاوت کمتری از خود نشان میدهند اما از نوع تمام فوم فشرده بسیار مقاومتر هستند.
نکته: فوم جاذب شوک از جنس پلی‌استایرن انبساطی (EPS) با اینکه بسیار سخت بوده و عملکرد بسیار خوبی در جذب ضربه دارد، اما تحت فشار ترک برمی‌دارد و می‌شکند. فوم پلی‌پروپیلن انبساطی (EPP) مقاومتر، بادوام‌تر و سبک‌تر از فوم پلی‌استایرن انبساطی (EPS) است و به راحتی ترک برنمی‌دارد، اما بسیار گرانتر است.
استانداردهای رایج کلاه کاسک
تمام تجهیزاتی که در کارهای فنی کوهنوردی مورد استفاده قرار می‌گیرند، از جمله کلاه کاسک، باید دارای استانداردهای معتبری همچون UIAA و یا CEN باشند. استانداردهای لازم برای کلاه کاسک‌های کوهنوردی عبارتند از: ۱۰۶-UIAA و ۱۲۴۹۲-EN. هر کلاه کاسک برای گرفتن این استانداردها باید حداقل پنج آزمایش را پشت سر بگذارد. بحث استاندارد کلاه های ایمنی را در مطلب دیگری بررسی میکنیم.
بسیاری از تولیدکنندگان کلاه کاسک هایی طراحی می‌کنند که برای چندین رشته ورزشی مانند سنگنوردی، یخ‌نوردی، اسکی کوهستان، و حتی دوچرخه‌سواری قابل استفاده هستند. این کلاه‌ها اغلب با چندین گواهینامه از استانداردهای بین‌المللی مانند EN 12492 (کلاه‌های کوهنوردی)، EN 1077 (کلاه‌های اسکی)، و EN 1078 (کلاه‌های دوچرخه‌سواری) عرضه می‌شوند.
ویژگیهای کلاه کاسک کوهنوردی
هنگام خرید کلاه کاسک کوهنوردی به این نکات توجه داشته باشید:
۱- استاندارد معتبر: دارای استانداردهای معتبری مانند UIAA و/یا CEN باشد.
۲- وزن مناسب: وزن کلاه کاسک‌های امروزی، به طور متوسط بین ۱۵۰ تا ۲۵۰ گرم است. هرچه کلاه سبک‌تر باشد، تحمل آن روی سر راحت‌تر است.
۳- تهویه مناسب: دارای منافذی برای تهویه و جلوگیری از تعریق سر، به‌ویژه در هوای گرم باشد. هرچه تعداد این منافذ بیشتر باشد، تهویه کلاه کاسک بیشتر می‌شود، اما میزان حفاظت آن در برابر برخورد اجسام کوچک کاهش می‌یابد.
۴- طراحی ارگونومیک: طراحی ارگونومیک و دارای قابلیت تنظیم برای اشکال و اندازه‌های مختلف سر باشد. مقداری از این قابلیت تنظیم را تسمه‌های کلاه کاسک بر عهده دارند.
۵- اتصال چراغ پیشانی: قابلیت اتصال چراغ پیشانی بر روی خود داشته باشد. این قابلیت با استفاده از یک رابط در قسمت جلویی کلاه کاسک (چراغ پیشانی مستقیم بر روی آن قسمت نصب می‌شود و یا با استفاده از چهار قطعه پلاستیکی در چهار طرف کلاه کاسک) فراهم می‌شود.
۶- اتصال تجهیزات جانبی: دارای قابلیت اتصال محافظ چشم (Visor) برای فعالیت‌هایی مانند یخ‌نوردی باشد.
۷- تنظیم با دستکش: قابلیت تنظیم اندازه آن به گونه‌ای باشد که بتوان با دستکش هم به راحتی آن را تنظیم کرد. به همین دلیل اکثر سیستم‌های تنظیم اندازه در پشت سر دارای چرخک هستند تا امکان تنظیم با یک دست و حتی قابلیت تنظیم با دستکش را فراهم کنند.
۸- پدهای قابل شستشو: پدهای داخلی کلاه کاسک و پد روی تسمه چانه‌ای کلاه کاسک، دارای قابلیت جدا شدن باشند تا بتوان آن‌ها را به راحتی جدا کرده و به صورت جداگانه شستشو داد.
۹- ثبات در هنگام سقوط: در صورت گیر کردن لبه‌های پشتی و جلویی کلاه کاسک به عوارض در هنگام سقوط باید به‌گونه‌ای باشد که بر روی سطح روی سر محکم بماند.
۱۰- تاریخ تولید: تاریخ تولید کلاه کاسک باید مشخص باشد. عمر مفید کلاه معمولاً ۵ تا ۱۰ سال است و پس از این دوره، حتی در صورت عدم استفاده مداوم، ممکن است مقاومت کلاه کاهش یابد.
سایر ویژگی ها: برخی کلاه‌ها مانند مدل‌های مخصوص بانوان، دارای تغییراتی در بخش پشت کلاه برای جا دادن راحت‌تر موها (پونی‌تیل) هستند.
جمع‌بندی
کلاه کاسکت کوهنوردی یکی از اساسی‌ترین تجهیزات ایمنی در هر صعود و کوهنوردی است که در کنار تجهیزات دیگری چون کفش، طناب و پوشاک مناسب، نقشی حیاتی در حفظ ایمنی دارد. انتخاب کلاه مناسب باید با توجه به نوع فعالیت، شرایط آب‌وهوایی و نیاز به ویژگیهای خاص انجام شود. کلاه‌های کوهنوردی مدرن نه تنها از سر در برابر خطرات محیطی محافظت می‌کنند، بلکه با طراحی‌های ارگونومیک و تهویه مناسب، راحتی بیشتری در طول فعالیت فراهم می‌کنند.
با رعایت این نکات و انتخاب کلاه کاسکت مناسب، می‌توانید به اطمینان بیشتری به فعالیت‌های کوهنوردی و ماجراجویی در طبیعت بپردازید و از تجربه‌ای ایمن و لذت‌بخش برخوردار شوید.
گردآوری : امیر سعید احمدی