کوهنوردی در فصل زمستان، علاوه بر زیبایی و جذابیت‌های بی‌نظیر، چالش‌ها و مخاطراتی نیز به همراه دارد. یکی از این چالش‌ها، شکل‌گیری و پایداری نقاب برفی است که بر اثر انباشت برف و وزش باد در ارتفاعات و مناطق برفی تشکیل می‌شود و می‌تواند تهدیدی جدی برای کوهنوردان باشد.
این ساختارهای ناپایدار، که در اثر جابه‌جایی و انباشت برف توسط باد شکل می‌گیرند، ممکن است به‌طور ناگهانی فرو بریزند و خطرات جدی ایجاد کنند. درک چگونگی تشکیل نقاب‌های برفی، شناخت عوامل مؤثر بر پایداری آنها و آگاهی از روش‌های ایمن‌سازی، از مهارت‌های ضروری برای فعالیت در کوهستان‌های برفی محسوب می‌شود.
در این مطلب، نقش و تأثیر عناصر اصلی در شکل‌گیری و پایداری نقاب برفی، شامل برف، باد، مورفولوژی زمین و دمای محیط، بررسی خواهد شد.
برای درک بهتر خطرات و راهکارهای ایمنی، مطلب «نقاب برفی در کوهنوردی: شناخت، خطرات و راهکارهای ایمنی» را پیشنهاد می‌کنم.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
عوامل اصلی در شکل‌گیری نقاب‌های برفی
نقاب‌های برفی پدیده‌هایی هستند که تحت تأثیر عوامل محیطی مختلف شکل می‌گیرند و پایداری آنها به شرایط متعددی بستگی دارد. چهار عامل کلیدی در شکل‌گیری و پایداری نقاب برفی و یا عدم پایداری آنها نقش دارند:
- برف – تغییرات دمایی و شرایط کریستال‌های برف بر استحکام و ناپایداری نقاب‌ها تأثیر مستقیم دارد.
- باد – وزش باد، مهم‌ترین عامل در جابه‌جایی و انباشت برف برای ایجاد نقاب‌های برفی است.
- مورفولوژی زمین – ساختار زمین‌شناسی و توپوگرافی منطقه، نقش مهمی در میزان انباشت برف و شکل‌گیری نقاب‌ها ایفا می‌کند.
- دمای محیط – نوسانات دمایی، به‌ویژه در طول شبانه‌روز، بر پایداری یا شکست ناگهانی نقاب‌های برفی تأثیر دارد.
برف و تأثیر آن بر تشکیل نقاب‌های برفی
برف، ماده‌ای پویا است که تحت تأثیر دما، باد و فشار، رفتارهای متفاوتی از خود نشان می‌دهد. پس از بارش، کریستال‌های برف به دلیل تغییرات داخلی و خارجی، پیوسته دگرگون می‌شوند. با افزایش دما، ذوب شده و ساختار خود را تغییر می‌دهند، درحالی‌که در دماهای پایین، متراکم‌تر و پیوسته‌تر می‌شوند. این تغییرات در خواص برف، تأثیر مستقیمی بر پایداری یا ناپایداری نقاب‌های برفی دارد.
به دلیل وزش بادهای شدید، ذرات برف از سمت بادگیر یال‌ها جدا می‌شوند و به سمت بادپناه یال حرکت می‌کنند. زمانی که این ذرات به لبه‌ی یال می‌رسند، شدت باد افزایش می‌یابد و جابه‌جایی برف تشدید می‌شود. اما پس از عبور از یال، سرعت باد کاهش می‌یابد و یک جریان چرخشی در میان ذرات برف ایجاد می‌شود. این کاهش سرعت باعث نشست و تراکم برف در نقطه‌ای خاص شده و توده‌ای از برف در سمت بادپناه یال شکل می‌گیرد.
با ادامه‌ی این روند، برف‌های منتقل‌شده در اثر سرما و رطوبت فشرده می‌شوند و یک لایه‌ی متراکم و یخ‌زده را تشکیل می‌دهند. این لایه که به تدریج گسترش می‌یابد، نقاب برفی را شکل می‌دهد و بخشی از آن به‌صورت پیش‌آمده و معلق رشد می‌کند. این بخش از نقاب، که بیشترین میزان انباشت برف را دارد، «پیشانی نقاب» نامیده می‌شود و بیشترین خطر شکستگی را به همراه دارد.
همکاری برف و باد
اگر باد قادر به جابه‌جایی دانه‌های برف نباشد، برف در همان محل متراکم می‌شود و استحکام بیشتری پیدا می‌کند. در چنین شرایطی، نقاب‌های برفی ممکن است به لایه‌های سخت‌تر و ضخیم‌تر تبدیل شوند که خطر سقوط آنها افزایش می‌یابد.
نوع برف نیز بر میزان پایداری نقاب تأثیرگذار است. برف‌های پودری و تازه به‌راحتی توسط باد جابه‌جا شده و در سمت بادپناه یال‌ها رسوب می‌کنند، درحالی‌که برف‌های مرطوب و سنگین چسبندگی بیشتری دارند و کندتر منتقل می‌شوند. این تفاوت در نوع و تراکم برف، یکی از عوامل مهم در پیش‌بینی خطرات ناشی از نقاب‌های برفی است.
باد و تأثیر آن بر نقاب‌های برفی
معمار اصلی کوهستان و عامل تغییرات شکل برف در ارتفاعات باد، است. او حکم‌ران اصلی انتقال دانه‌های برف از سمت بادگیر به سمت بادپناه یال‌ها و کوه‌ها است و عامل اصلی شکل‌گیری نقاب‌های برفی محسوب می‌شود. جهت وزش بادهای اصلی کوهستان معمولاً ثابت است، اما با افزایش ارتفاع و تغییرات توپوگرافیکی، سرعت و شدت باد نیز تغییر می‌کند.
در راستای وزش باد، برف از سمت بادگیر یال جدا می‌شود و به سمت بادپناه منتقل می‌شود. در این فرآیند، سرعت باد و ویژگیهای توپوگرافی منطقه تأثیر زیادی بر میزان جابه‌جایی و انباشت برف دارند. به همین دلیل، نقاب‌های برفی معمولاً در مناطقی شکل می‌گیرند که جریان باد به‌صورت پایدار و مداوم در آنجا حضور دارد.
سرعت باد در تشکیل نقاب‌های برفی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد:
- کمتر از ۲۵ کیلومتر در ساعت: جابه‌جایی برف به میزان کافی رخ نمی‌دهد و نقاب‌های برفی شکل نمی‌گیرند.
- بین ۲۵ تا ۶۰ کیلومتر در ساعت: برف به‌طور مؤثر از یک سمت یال به سمت دیگر منتقل شده و نقاب‌های برفی شکل می‌گیرد.
بیش از ۶۰ کیلومتر در ساعت: برف بیش‌ازحد به دره‌ها منتقل شده و امکان انباشت آن در لبه‌ی یال‌ها کاهش می‌یابد.
نقاب‌های برفی معمولاً در پشت به باد یال‌ها تشکیل می‌شوند و از دید کوه‌نوردانی که بر روی خط‌الراس حرکت می‌کنند، ممکن است پنهان بمانند. ازاین‌رو، کوهنوردان باید هنگام پیمایش روی خط‌الراس، از مسیرهای ایمن و سمت بادگیر حرکت کنند تا از خطر سقوط در امان بمانند.
به‌طورکلی، در محل تشکیل نقاب‌های برفی، جهت وزش باد معمولاً عمود بر امتداد یال‌ها است. این موضوع نشانه‌ی مهمی برای تشخیص جهت باد و پیش‌بینی مناطق مستعد تشکیل نقاب‌های برفی محسوب می‌شود.
مورفولوژی زمین و تأثیر آن بر شکل‌گیری نقاب‌های برفی
علاوه بر باد، توپوگرافی و مورفولوژی منطقه نیز بر تشکیل نقاب‌های برفی تأثیر دارند. ناهمواری‌های زمین الگوهای خاصی از پوشش برف را ایجاد کرده و در نقاط مشخصی شرایط مساعد برای تشکیل نقاب را فراهم می‌کنند.
یال‌های تیز و باریک، که شیب بادپناه آنها تند است، بیشترین احتمال را برای تشکیل نقاب‌های برفی دارند. در مقابل، یال‌های پهن و کم‌شیب، به دلیل نبود شرایط مناسب، معمولاً فاقد نقاب‌های برفی هستند. باد هنگام وزش از سمت بادگیر یال‌ها، برف را از سطح زمین جدا کرده و به سمت بادپناه منتقل می‌کند. در این فرآیند، زمانی که برف به لبه‌ی یال می‌رسد، شدت باد افزایش می‌یابد و ذرات برف با سرعت بیشتری جابه‌جا می‌شوند. اما پس از عبور از لبه‌ی یال، سرعت باد کاهش می‌یابد و جریان چرخشی در میان ذرات برف شکل می‌گیرد. این کاهش سرعت، باعث نشست و تراکم برف در نقطه‌ای خاص از بادپناه یال می‌شود.
با ادامه‌ی انباشت و تراکم برف، توده‌ی برفی به‌آرامی در جهت بادپناه گسترش می‌یابد و ساختاری آویزان و ناپایدار ایجاد می‌کند که «پیشانی نقاب» نام دارد. این بخش از نقاب، بیشترین میزان انباشت برف را در خود دارد و بزرگ‌ترین خطر شکستگی را به همراه دارد.
گردنه و شیب
گردنه‌ها نیز از دیگر مناطق مستعد برای تشکیل نقاب‌های برفی بزرگ هستند. به دلیل تنگ‌تر بودن معبر عبور باد و فشار جانبی کوه‌ها، شدت وزش باد در گردنه‌ها افزایش می‌یابد و باعث تجمع بیشتر برف در سمت بادپناه می‌شود. این امر باعث شکل‌گیری نقاب‌های برفی عمیق‌تر و گسترده‌تر در این نواحی می‌شود.
باد و افت شدید شیب، دو عامل اصلی در تشکیل نقاب‌های برفی در لبه‌ی یال‌ها هستند. در شرایطی که نقاب برفی بیش‌ازحد سنگین می‌شود یا دمای محیط افزایش می‌یابد، احتمال شکستن آن بالا می‌رود. این شکستگی می‌تواند به‌صورت ناگهانی رخ دهد و در برخی موارد، موجب ایجاد بهمن در زیر نقاب شود. به همین دلیل، کوهنوردان باید از حرکت در زیر نقاب‌های برفی نیز خودداری کنند.
دما و تأثیر آن بر نقاب‌های برفی
کریستال‌های برف پس از بارش، همواره دچار تغییرات داخلی و خارجی می‌شوند. با افزایش دما، ساختار اولیه‌ی خود را از دست می‌دهند و در دماهای پایین، متراکم‌تر و پیوسته‌تر می‌شوند. هنگامی که باد توان جابه‌جایی دانه‌های برف را ندارد، این ذرات فشرده می‌شوند و لایه‌های متراکمی از برف ایجاد می‌کنند که در تشکیل نقاب‌های برفی مؤثر است.
تغییرات دمایی تأثیر مستقیمی بر پایداری نقاب‌های برفی دارد. در فصل بهار، اختلاف دمای شب و روز باعث ذوب و یخ‌زدگی مداوم لایه‌های برف می‌شود و با کاهش چسبندگی آن، ناپایداری نقاب‌های برفی را افزایش می‌دهد.
بررسی شرایط جوی پیش از صعود نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.در محیط‌های برفی، بررسی وضعیت آب‌وهوا در روز صعود کافی نیست و باید تغییرات جوی ۷۲ ساعت گذشته نیز مدنظر قرار گیرد. بارش‌های جدید می‌توانند نقاب‌های برفی را ناپایدار کنند و احتمال شکست آنها و وقوع بهمن را افزایش دهند.
علاوه بر بارش، توجه به شرایط باد نیز ضروری است. تغییرات ناگهانی در سرعت و جهت باد، می‌تواند تأثیر مستقیم بر استحکام نقاب‌های برفی داشته باشد. به همین دلیل، بررسی پیش‌بینی‌های هواشناسی و داده‌های مربوط به باد، دما و بارش، پیش از صعود الزامی است.
جمع‌بندی
شکل‌گیری و پایداری نقاب برفی یکی از خطرناک‌ترین پدیده‌های طبیعی در محیط‌های برفی هستند که بر اثر جابه‌جایی برف توسط باد و انباشت آن در سمت بادپناه یال‌ها تشکیل می‌شوند. پایداری این نقاب‌ها به چهار عامل اصلی بستگی دارد: برف، باد، مورفولوژی زمین و دمای محیط. تغییر در هر یک از این عوامل می‌تواند باعث ناپایداری نقاب‌ها شود و خطر سقوط آنها را افزایش دهد.
شناخت ویژگیهای نقاب‌های برفی، توجه به شرایط آب‌وهوایی، تحلیل مسیرهای ایمن، و اجتناب از عبور روی یا زیر نقاب‌های برفی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند خطرات ناشی از این پدیده را کاهش دهد. بررسی پیش‌بینی‌های هواشناسی و شرایط جوی در روزهای منتهی به صعود، امری ضروری است.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
