کوهنوردی زیبا، توانبخش و آرام‌بخش است، اما چالش‌ها و خطراتی نیز با خود به همراه دارد. یکی از خطرات در فصل پربرف کوهستان، تشکیل نقاب برفی است که ممکن است مستقیم یا غیر مستقیم مشکل‌ساز شود. این احتمال خطر باید مدیریت شود، همانند سایر ریسک‌های موجود.
با شروع فصل بارش و ریزش متوالی برف، به تدریج از اوایل زمستان شاهد تشکیل و رشد نقابها در جای جای کوهستان هستیم.
نقاب برفی (به انگلیسی: Snow cornice ) توده‌ای برفی آویزان و ناپایدار است که بر اثر وزش باد بالای (خط‌الرأس) یا یال و جابجایی برف و انباشت آن در سمت بادپناه یال ها شکل میگیرند.
عموماً جهت وزش باد در کوهستان ثابت است و حرکت برف از یک سمت به سمت دیگر و در جهت باد نقاب تشکیل میشود. چه بسا این نقابها از دید کسانی که بر روی خط الراس در گذرند، پنهان باشند. لذا کوهنوردان باید دقت زیادی کرده و حتی الامکان از سمت بادگیر خط الراس حرکت نمایند.
اکثر کوهنوردان ٬ اسکی بازان و علاقه مندان ورزشهای زمستانی که از کشته شدن کوهنوردان معروفی همچون هرمن بوهل- فرتیس کاسپارک و غیره به علت سقوط نقاب آگاه هستند، خطرات لاینفک آن را در نظر میگیرند و ریسک آن را مدیریت میکنند.
از همین روی هنگام حرکت روی یالها و خطالرس، از نقابهای احتمالی تشکیل شده دوری میکنند ( حرکت خطالرس فرضی). همچنین نقاب برفی در اثر وزن یا گرمی هوا، خود به خود ممکن است بشکند و در زیر خود بهمن به وجود آورد، لذا کوهنوردان باید از حرکت در زیر نقاب برفی نیز جداً پرهیز کنند.
سوال اینجاست که نقابها در چه مکانهایی شکل می گیرند و دلایل شکل گیری آنها کدام است؟ پاسخ به این سوالها ما را با قوانین جالب توجهی از طبیعت و کوهستان مواجه میسازد که شاید تاکنون دقت لازم را به آنها نداشته ایم.
آنچه در این مقاله خواهیم خواند:
عناصر شکل‌گیری نقاب برفی
عناصر شکل‌گیری نقاب برفی به چهار عنصر کلیدی بستگی دارد:
- برف
- باد با سرعت کافی
- مورفولوژی خطرالرس و شیب رو به باد و شیب پشت به باد
- دمای محیط.
برف
در بخش بررسی کریستال برف از مجموعه مطالب بهمن‌شناسی، بیان کرده‌ام که توده برف تحت تاثیر دما میتواند خاصیت ارتجایی (الاستیکی) بخود بگیرد. دانه‌های برف، یا بهتر بگویم توده برف، بر اثر تغییرات دمای داخلی و خارجی، پیوسته در حال تجربه تغییرات پس از بارش است. کریستال‌های برف در طول زمان گرم می‌شوند و شکل آنها تغییر پیدا می‌کند. ممکن است سرد شوند و فرم جدیدی یا پیوسته ای بخود بگیرند. اگر باد نتواند دانه‌های برف را جابجا کند، قطعاً میتواند آنها را خشک و بهم فشرده کند.
در اثر وزش باد که در زمستان شدیدتر هم میشود، ذرات برف از سمت بادگیر یالها از زمین جدا شده و به سمت دیگر یال به حرکت در می آیند. با رسیدن به لبه یال شدت باد افزایش یافته و سرعت جابجایی ذرات برف هم بیشتر میشود. اما پس از عبور از لبه یال به یکباره از شدت جریان باد کاسته شده و حرکتی چرخشی در بین ذرات برف در هوا ایجاد میشود.
از طرفی آرامش نسبی به وجود آمده به نشست و تراکم ذرات برف در این نقطه منجر شده و در اثر ادامه جابجایی و چسبیدن ذرات برف به یکدیگر، رشد آرامی در توده برف به سمت جلو ایجاد میشود به گونه‌ای که این پیوستگی توده برف فشرده و یخ‌زده میتواند مانند یک لایه ورق الاستیکی وزن خود را تا پیش از سرافکندگی و یا شکست کامل تحمل کند. گاهی این استحکام بقدری است که میتواند مانند یک موج دریا تا قعر خود سر خم کند. به این کلاهک برفی «پیشانی نقاب» میگویند.
باد
در لابلای مطالب بهمن‌شناسی، عنوان کرده‌ام: “باد معمار کوهستان است و قدرت تغییر در شکل و فرم و انتقال پدیده‌های طبیعی مثل برف را دارا است.” باد حکم ران و عامل اصلی انتقال دانه‌های برف از جهت رو به باد به طرف پشت به باد کوهها و یالها است. باد عامل تجمع برف در دهلیزها است. باد عامل شکل‌گیری نقاب برفی بروی یالهای پشت به باد است.
جهت وزش بادهای اصلی کوهستان عموماً ثابت است، اما با افزایش ارتفاع و تغییرات توپوگرافیکی، سرعت و شدت باد نیز تغییر می‌کند. در مقیاس محلی بادهای غالب که عموما جهت حرکت آنها ثابت است از اصلی ترین عوامل جابجایی برف و ایجاد شکلهای متنوع در سطح خارجی پوشش برف هستند.
اگر میانگین سرعت باد بیش از ۲۵ کیلومتر در ساعت باشد، جابجایی برف از یک سو به سوی دیگر و در جهت باد میتواند نقاب برفی ایجاد کند. این نقابها ممکن است از دید کوهنوردانی که بر روی خط‌الراس در گذرند، پنهان بمانند.
سرعت باد کمتر٬ حجم زیادی از برف را برای ایجاد نقاب جابجا نمی‌کنند، و سرعت‌های بیشتر هم معمولاً برف را به عمق دره می‌برند و جلوی انباشتگی و شکل‌گیری نقاب را میگیرند.
نقاب ها هم در این میان ساخته و پرداخته باد هستند باد عمده ترین عامل در تشکیل نقابها .است راستای وزش باد در محل تشکیل نقابها عموما عمود بر راستای امتداد یال میباشد و این نشانه ای روشن برای تشخیص جهت وزش باد است.
اما حالا سوالی مطرح میشه که چرا در بعضی یالها نقاب تشکیل میشود و در بعضی دیگر تشکیل نمی شود؟. پاسخی که میتوان به این سوال داد این است که به غیر از باد عوامل دیگری هم در شکل گیری نقاب در یک محل خاص دخالت دارند.
مورفولوژی خطرالرس و شیب:
در حالی که باد نقش اصلی در شکل گیری نقابها را بر عهده دارد عوارض و پستی بلندی ها هم از عوامل تعیین کننده در شکل گیری نقابها هستند. ناهمواری های زمین در شکل گیری الگوهای خاصی از پوشش برف، نقش ایفا می کنند.
یالهای تیز که دارای عرض نسبتا کمی هستند و سمت باد پناه آنها شیب تندی دارد مکانهای مناسبی برای تشکیل نقابها هستند و در مقابل دریالهای پهن با عرض ،زیاد نقابها تشکیل نمیشوند. چرا که در اثر وزش باد که در زمستان شدیدتر ،است، ذرات برف از سمت بادگیر یالها از زمین جدا شده و به سمت دیگر یال به حرکت در می آیند.
با رسیدن به لبه یال شدت باد افزایش یافته و سرعت جابجایی ذرات برف هم بیشتر میشود. اما پس از عبور از لبه یال به یکباره از شدت جریان باد کاسته شده و حرکتی چرخشی در بین ذرات برف در هوا ایجاد میشود. آرامش نسبی به وجود آمده به نشست و تراکم ذرات برف در این نقطه منجر شده و در اثر ادامه جابجایی و چسبیدن ذرات برف به یکدیگر، رشد آرامی در توده برف به سمت جلو ایجاد میشود که «پیشانی نقاب». نام دارد.
در گردنه ها به دلیل تنگ تر بودن معبر عبور باد و فشار جانبی کوه شدت باد بیشتر است که در این مکانها شاهد شکل گیری نقابهای بزرگ هستیم.
نقابها عموما در لبه یالها شکل میگیرند، باد و افت شدید شیب دو عامل اصلی تشکیل نقابها هستند.
همچنین یک نقاب برفی ممکن است به موجب سنگینی یا گرمای هوا، خود به خود بشکند و در زیر خود بهمن به وجود آورد، بنابراین کوهنوردان باید از حرکت در زیر نقابها نیز خودداری کنند.
دمای محیط:
موضوع مهم دیگری که درباره نقاب برفی باید مراقب آن باشید، تغییرات دمایی است. به طور مثال، در فصل بهار دمای هوا در طول شب کاهش می‌یابد و در روز به طور قابل توجهی گرم میشود. وقتی این اتفاق می‌افتد، نقابهای برفی نیز ناپایدارتر می‌شوند.
نکته مهم دیگر در این رابطه توجه به تغییرات جوی قبل از عزیمت به کوهستان است. در شرایط برفی، شما نه تنها باید روز صعود را چک کنید، بلکه باید به وضعیت بارش در ۷۲ ساعت پیش از حضورتان نیز توجه داشته باشید، چرا که بارشهای جدید می‌توانند امکان شکستن نقابها و ریزش بهمن را به دلیل ناپایداری برف افزایش دهند.
به غیر از توجه به میزان بارش، لازم است به شرایط باد نیز دقت داشته باشید که در اکثر منابع هواشناسی به آن اشاره و قابل بررسی میباشد.
خطرات نقاب برفی
– یک نقاب میتواند خیلی کوچک یا به اندازه یک خانه بزرگ باشد.
– شناسایی نقاب زمانی که روی آن حرکت می‌کنید، دشوار است، چرا که دید مناسبی از کناره‌های برف ندارید.
– نقابهای برفی اغلب بسیار شکننده هستند و تحمل وزن افراد را ندارند. فرو‌ریختن یک نقاب که در حال حرکت روی آن هستید میتواند شما را به سمت پایین بکشد.
– نقابهای برفی ممکن است بشکنند و خودشان تبدیل به عامل بروز بهمن شوند.
انواع نقاب برفی
نقابهای برفی را به اشکال مختلف میتوان دسته‌بندی کرد، از جمله:
- نقاب برفی یالی و مسطح، بر اساس محل تشکیل آنها.
- نقاب برفی مکشی و فشرده، بر اساس ساختار فیزیکی تشکیل آنها.
- نقاب برفی زمستانی و نقابهای برفی دائمی، بر اساس فصل تشکیل آنها.
در ادامه، برای جلوگیری از سردرگمی فقط به بررسی نقابهای برفی بر اساس فصل تشکیل آنها که در کوهنوردی حائز اهمیت هستند، می‌پردازم.
نقابهای برفی دائمی :
این نوع نقابها از ارتفاع بالای ۳۵۰۰ متری کوهها و مناطق باد خبز پر برف شکل می گیرد. (معمولا در آلپ و هیمالیا) . نوع تشکیل این نقابها مشابه نقابهای زمستانی است با این تفاوت که در اثر گذشت زمان و تغییر دما استحکام آن بیشتر و از احتمال ریزش نقاب کاسته می شود و به شکل دائم باقی می ماند.
نقابهای برفی فصلی و یا یالی :
این نوع نقابها بطور معمول در فصل برف خیز کوهستان و در صورتی که شیب رو به باد یال زیاد شد و شیب پشت به یال کمتر باشد معمولا دو حالت به وجود می آید. حالت اول آن است که هیچگونه محلی برای تجمع برف و تشکیل نقاب وجود ندارد. در حالت دوم انرژی حاصل از وزش باد روی سطح شیب دار یال بوسیله حرکتهایی دورانی (توربولنس) باد خنثی می گردد در نتیجه وزش باد قادر به انتقال ذرات برف به سمت پشت به یال نبوده، آنها را روی یال باقی می گذارد.
هنگامیکه وزش متداوم باد از سمت کم شیب کوه صورت میگیرد احتمال تشکیل نقاب برفی بیشتر است. در صورتی که شیب رخ دامنه رو به باد زیاد باشد امکان تشکیل نقاب بر روی شیب پشت به باد وجود ندارد.
مدیریت ریسک نقاب برفی
مدیریت ریسک در کوهنوردی و مواجهه با نقابهای برفی امری حیاتی است. در این راستا، توجه به چند نکته مهم میتواند کمک کننده باشد:
- توجه به تغییرات دما: پیش‌بینی دما٬بارش٬ مه و وسعت دید و شرایط باد در طراحی و اجرای برنامه های کوهنوردی از اهمیت بالایی برخور است. کوهنوردان همواره باید به تغییرات دما و شرایط جوی توجه کنید و برنامه خود را مطابق با این عوامل تنظیم کنید.
- توجه به باد و جهت آن: نقابها معمولاً در کنار مناطق بادخیز روی بلندی‌ها شکل میگیرند. بنابراین، اگر در حال حرکت روی خط‌الراس تمیز شده با باد هستید، یال باریک است و شیب پشت به باد پر شیب است! به احتمال زیاد در جهت پشت به باد یال یک نقاب تشکیل شده است.
- حرکت روی خط‌الراس فرضی یا نظامی: تشخیص نقابهای برفی از پایین و از پهلو نسبتًا آسان است، اما هنگام حرکت بر روی خط‌الراس، تشخیص آنها دشوارتر میشود. حرکت روی خط‌الراس فرضی یا نظامی میتواند یک راه جلوگیری موثر باشد. این خط‌الراس فرضی بستگی به متغیرهای فراوانی دارد و معمولاً بین ۱ تا چند متر از خط شکست احتمالی نقاب برفی و در طرف رو به باد یال فاصله دارد.
- استفاده از تکنیک هم‌طنابی: در صورت نیاز به عبور از نقابهای متعدد در تیغه‌های باریک، از تکنیک‌های هم‌طنابی استفاده کنید. این تکنیک نیاز به تمرین و هماهنگی خوب نفرات دارد.
- دقت در عبور از دهلیزها: در صورت نیاز به عبور از دهلیزها، به لبه بالای دهلیز دقت کنید تا متوجه شوید که نقاب تشکیل شده است یا خیر. تشکیل نقاب در بالای یک دهلیز با خطر بهمن خطر را به شکل بالقوه افزایش می‌دهد.
- در شرایط پیرامونی نظیر هوای طوفانی یا دید کم، تشخیص نقاب بسیار دشوار است. بنابراین، احتیاط و آمادگی به خصوص در این شرایط اجتناب‌ناپذیر است.
گردآوری و تدوین: امیر سعید احمدی
منابع: تجربیات شخصی٬ دوره های آموزشی فدراسیون کوهنوردی ٬ دوره های آموزشی آلپین کلوب سوئیس و کتاب از حس برف تا خطر بهمن نوشته ع. اشتری